تعلیق و تحشی برتکملهء مولانا عبدالغفورلاری
( هفدهمین سال نشراتی )
تاریخ نشر : چهار شنبه 3 ثور ( اردیبهشت ) 1404 خورشیدی – 23 اپریل 2025 میلادی – ملبورن – استرالیا
الهی غنچهء امید بکشای
گلی از روضهء جاوید بنمای
« جامی »
فصل دوم :
تعلیق و تحشی بر تکملهء مولانا عبدالغفور لاری
به تصحیح و مقابله و تحشیهء بشیر هروی
بخش سیزدهم:
ص 39 س 23 – رسالهء متوسط : از این رساله که هم در فن معما است نگارنده را اطلاعی بدست نیست.
ص 39 – س 23 – رسالهء صغیر : این رساله طوریکه ښاغلی رضی در مقدمه دیوان و ښاغلی مدرس گیلانی در مقدمهء هفت اورنگ نوشته اند: بنام سلطان حسین بایقرا مصدر شده و موضوع آن فن معماست 4 .
ابتدای آن بروایت ښاغلی مدرس چنین است :
بنام آنکه ذات او ز اسما
بود پیدا چو اسما از معمی
معمائیست عالم کانچه خواهی
در او پیداست اسماء الهی
ص 39 س 23 – رساله منظومهء اصغر : این رساله که یکی از نفایس اثار هنری مولاناست منظومهء مختصر و شیوائی است که اصول فن معما را با شواهد و امثال در بر دارد ، تعداد ابیات آن (68) بیت است و تاریخ سرودن آن سال (890) است و باین دو بیت آغاز می شود:
چو از حمد و تحیت یافتی کام
بدان ای در معما طالب نام
که اعمال معمائی سه قسم است
که هریک گنج اسمای را طلسم است
و باین دوبیت انجام می یابد:
چو فیض قدسی آمد ، جای تو بیخ
نباشد گر کنند ش « فیض » تاریخ
به تشریف قبول ارزنده بادا
پر از باب کرم فرخنده بادا.
منظومهء اصغر را راقم این سطور با مقدمهء مناسبی در ضمن دو مقاله در مجلهء ادبی هرات بسال 1341 انتشار داده است .
ص 39 س 23 – رسالهء عروض : بطوریکه از کتاب ادبی ادوارد براون( از سعدی تا جامی ) بر میآید، این رساله که از نامش پیداست که در فن عروض نوشته شده است در سال 1872 مسیحی توسط بلو کمان در کلکته بطبع رسیده است (الف).
ص 39 س 24 – رسالهء قافیه : این کتاب که نام دیگر آن « الوافیه فی علم القافیه است بقرار گفته ښاغلی مدرس گیلانی : به زبان فارسی است و در سبب تألیف آن گفته شده : « این مختصریست وافی بقواعد علم قوافثی که بموجب اشارت بعضی از اجله اصحاب و اعزهء احباب صورت تحریر و سمت تقریر می یابد » . واز تاریخ ادبی مذکور بر می آید که رسالهء قافیه نیز توسط بلوکمان سابق الذکر در کلکته بطبع رسیده است (ب).
ص 39 – رسالهء موسیقی : در باره این رساله راقم سطور اطلاعی ندارد.
ص 39 – س 24 – رسالهء منشئات : رساله ایست مشتمل بر نامه ها ، جواب نامه ها ، واقعه ها که مولاانا بشاهان و امرا و علما و مشایخ عصر خود نوشته بوده و ظاهرآ سوادی از آنها نزد خود می داشته است که چون یکی از معاصرین وی منشئآت مذکور را در خور جمع و ترتیب دانسته و بقول مولانا « به معیار طبع سلیم وذهن مستقیم بعضی از اجلهء مخادیم تمام عیار می نمود » خود مولانا بجمع آوری آن همت گماشته است و در دفتری جداگانه بتدوین آنها پرداخته.
متأسفانه در چاپی که ازاین کتاب بعنوان « انشاء جامی » در مطبعهء محمدی گانپوربعمل آمده است نام بسیاری از کسانی که طرف مخاطبه و مکاتبهء مولانا بوده اند واضح نیست و اگر نام آنان توضیح می شد چه بسا مطالب پر ارزش که در بارهء حیات و روابط مولانا با دیگران بدست می آمد.
ص 39 س 24 – فوائد ضیائیه فی شرح الکافیه : شرح لطیف و بسیار مفیدی بر کافیهء این حاجب در نحو است که مولانا برای فرزند خود ضیاءالدین یوسف نوشته است . تاریخ اتمام آن ظهور روز شنبه 11 رمضان سال (897) یعنی تقریبآ چهارماه قبل از وفات مولانا است و شاید آخرین اثری باشد که از آن عارف دانشمند نامی باز مانده است .
بر این کتاب از طرف عده ای از دانشمندان حاشیه نوشته شده و از آنجمله معروفتر از همه حاشیه ایست که شاگرد فاضل وی عبدالغفور لاری ( نویسندهء تکمله) نوشته است ولی حواشی لاری از ابتدای کتاب تا باب « بحث اصوات » بیشتر نیست.
کتاب فوائد ضیائیه در بین طلاب علوم عربیه بنام « شرح جامی » و « شرح ملا » مشهور است و بارها بچاپ رسیده است .
ص 39 س 24 – شرح بعضی از مفتاح الغیب : متن مفتاح الغیب از شیخ صدرالدین فونیوی است و ظاهرآ رسالهء مورد بحث شرح قسمتی از آن کتاب است بنظم و نثر و راقم را در بارهء وجود یا عدم شرح مذکوردر حال حاضر ، اطلاعی بدست نیست.
ص 39 س 25 – صرف فارسی منظوم و منثور: ازاین رساله یک نسخهء ناقص در کتابخانهء محقر راقم سطور موجود است که هرچند در متن آن از اینکه رسالهء مذبور اثر عارف جامی باشد ، چیزی دیده نمیشود ولی از سیاق نظم ونثر که در نگارش و تنظیم کتاب مزبور بکار رفته است و مقایسهء آنبا سبک انشاء و نظم مولانا و همچنان بقیاس مهارت و استادی مولانا در گنجانیدن قواعد علمی در شعر و ملاحظهءفورمولهای منظوم کتاب مذکور برای نگارندهء این سطور تقریبا یقین حاصل شده است با اینکه نسخهء مذکور اثر عارف جامی است قدس سره و اگر نباشد ف باری رسالهء صرف فارسی منظورم و منثور که بنام مولانا و از جملهء کتب و تصانیف او یاد شده است رساله ای بوده است شبیه برسالهء موجوده که راقم سطور برای نمونه چند سطری از مواضع مختلف آن را نقل میکند:
در بیان آنکه بنای ثلاثی مجرد در اسم ده است:
قسم اسم ای ب عقل و فهم ، علم
چون ثلاثی بود مجرد هم
مروراده بنای مختلف است
« فرس » و « فلس » « جر» پس « کتفم است
عصند است وابل چو قفل و عنب
صود آنگه عنق دیگر مطلب
بیان آنکه بناهای رباعی مجرد در اسم پنج است:
در رباعیست اسم پنج بناست
که از آن پنج نه فزود و نه کاست
جعفر و درهم و دیگر بر ثن
پس قمطر است و ز برج از برکن
در بیان آنکه بناهای مزید بسیار است اما در خماسی ( بیش از ) پنج نیامده :
صیغه های مزید بسیار است
نظم آن بهر ضبطه دشوار است
در خماسی نیامده است مگر
عضر فوط و قبعسری و دگر
قرطبوس است پس خز عبیل است
بعد از آن خندریس بی قیل است
شد خماسی چهار صیغه درست
که از آنها سفر جل است نخست
حمریش پس قزعمل و قر طعب
یاد گیرش که صعب آمد صعب
قاعده
واو ویائی که از سکون عاریست
وز پی فتحه بر زبان جاریست
چون بود بر مذاق طبع ثقیل
با الف هست واجب التبدیل
واو یا چون شود ز پی وارد
الفی را که باشد آن زاید
پی دفع ثقالت از همه جا
میشود همزه چون کساوردا.
ناگفته نماند که علاوه بر آنچه در متن از آثار و تصانیف مولانا مذکور افتاده است در کتاب تذکره و تاریخ ادبیات یک سلسله کتب و رسائل دیگر را نیز بنام مولاناضبط کرده اند که فهرست آنها بترتیب ذیل است :
ارمشادیه که برای سلطان محمد فاتح فرستاده است .
تاریخ صوفیان و تحقیق مذهب آنان .
تاریخ هرات را بمولانا نسبت داده اند ( عبدالجبار بن عبدالرحمن فامی مصنف تاریخ هرات را با مولانا اشتباه کرده اند ).
تجنیس اللغات یا رساله تجنیس خط منظوم.
تفسیر سورهء فاتحه .
الحاشیته القدسیه بر کلمات قدسیهء خواجه بهاءالدین نقشبند.
رسالهء ارکان الحج که در روز پنجشنبه 22 شعبان 977 در بغداد تمام شده است .
رسالة فی الاهلیة .
رسالة فی السلسلة النقشبندیه .
رسالة فی تحقیق الوجود .
رسالهء شرایط ذکر .
رسالهء عروه .
رسالهء منطق .
رسالهء منظومه .
رسالهء نوربخش در بیان حقیقت و طریقت و مجاز.
رسالهء وجود و موجود .
رسالهء وحدت وجود .
سنبحته فی النضصایح والحکم که برای سلطان حسین بایقرا تألیف کرده و شرح رسالة الوضع قاضی عضدالدین.
شرح قصیدهء برده منظوم.
شرح قصیدهء عطار .
شرح مائة عامل .
شرح مثنوی .
شرح مخزن الاسرار .
شرح معیات میر حسین معمائی .
شرح نقایه مختصرالوقایه .
صد کلمه حضرت علی کرم الله وجهه با ترجمهء فارسی.
کلمتی اشهاده .
گل و نوروز .
مفتاح الغیب در تفسیر .
مناقب جلال الدین بلخی .
مناقب شیخ الاسلام عبدالله انصاری .
شرح گلشن راز .
دیوان رسائل .
جلاء الروح باستقبال قصیدهء شینیهء خاقانی . والله اعلم.
ادامه دارد …
————————————————————————————————————————————————-
پاورقی ها :
(الف) – از سعدی تا جامی ص 574 .
(ب) – مقدمه هفت اورنگ ص 22
