هرکو نکند فهمی زین کلک خیال انگیز !
تاریخ نشر : سه شنبه ۱۹ سرطان ( تیر ) ۱۴۰۳ خورشیدی – ۹ جولای ۲۰۲۴ میلادی – ملبورن – استرالیا
هرکونکند فهمی زین کلک خیال انگیز !
حافظ سخن بگو ی که بر صفحه جهان
این نقش ماند از قلمت یادگار عمر
قسمت اول :
در آستانه روز جهانی «قلم» بر آن شدم که به معرفی یکی از مجموعه های قلمی هنر خوشنویسی ونقاشی خط ،برخاسته از دیار کهن و باستانی هریوا بپردازم.
هرچند که در تقویم رسمی کشور ما روز ها ویا فرصت های برای _روز جهانی مطبوعات ، روز شعر ؛ روز هنر، روز قلم ، روز تیاتر و سینما ،رادیو و تلویزیون وامثالهم گنجانده نشده وحتا به دیده قهر بدان نگریسته می شود؛با آنهم هنرمندان و هنردوستان هموطن در هر جایی که از جهان بوده اند بی تفاوت و بی احساس مسولیت از کنار این پدیده ها نگذشته اند! یکی از عوامل مهم تشتت فکری و فرهنگی ما طی نیم قرن اخیر وجود بحران های بیشمار وپی در پی در پیکره ی جنگهای بی پایان بوده است که هویت مارا نیز در وجود ما ودر سرزمین ما به قهقرا کشانده وبر افتخارات هنری وتاریخی ، فرهنگی و قلمی ما رنگ سیاه پاشیده است ! از قلم گفتم و می خواهم به یکی از خطوط بسیار زیبا وارزنده در زبان و ادبیات دری- پارسی اشاراتی بنمایم :
حتما شما با واژه ،، نستعلیق ،، آشنایی دارید – اما سیر پیدایش آن را ندانید ؟ بطور خلاصه عرض نمایم که در اوایل قرن نهم هجری بعد از فتح سرزمین های پهناور آسیای میانه و قفقاز و خاورمیانه توسط ،،امیر تیمور گورکانی ،، که در اواخر قرن هشتم هجری به اتمام رسیده بود ، فضای تقریباً پر آرامشی برای باز سازی ونو سازی خرابه های باقیمانده از هجوم گسترده سپاهیان ،،ترک ومغل ،، پدید آمد و امیر تیمور لنگ با آنکه
با آنکه در لشکرکشی ها و فتوحات ، در قساوت وخشونت وخشم گستاخ بود، با آنهم در پشت جبهات جنگ به دو نیرو وقشر اجتماعی بها می داد ونسبت به آنان و روحیات شان علاقمندی نشان می داد.
اینان هنرمندان ، اهل حرفه و تجارت– ودیگر سادات ،علما ،منشی ها و دبیران بودند.
امیر تیمور _بعد فتح هرات فرزندش ،،شاهرخ میرزا تیموری ،، را والی هرات و خراسان مقرر کرد ودربازگشت از سفر پر مخاطره و پر دست آوردش از آسیای صغیر ، با خود هنر آورانی از شام ، مصر بغداد ، حلب ، تبریز ،شیراز وهمدان به هرات آورد و هدفش ازین رفتار آن بود که در قدم نخست برای تربیت فرزندان ، نوادگانش وباقی امرای محلی ونظامیان لشکرش آموزش فهم ،سواد ودانش بدهد و در ثانی برای ،،پای تخت ،، حکومت وسیع ونا کرانه پیدا _مرکزی اداری بنیاد بدارد، برای همین عمل نیک ،بسیاری از مورخان ، علما واهل هنر در تاریخ ،تیموررا ستوده اند. اما ناباورانه در شبی که امیر تیمور گورکانی قصد داشت فردایش اردوی سراپا منظم و دلیر و جنگجو ی خودرا برای فتح ،،چین،، فرماندهی نماید (۸۰۵)هجری و در وادی های پهناور آن سرزمین افسانوی بدرود حیات گفت…..
گفتیم که امیر تیمور تعدادی از هنرمندان پیشکسوت رشته های مختلف هنری و حرفوی را با خود به مرکز پای تخت جدیدالتاسیس ،، هریوا ،،اورد که یکی از آنان هنرمند خوشنویسی بود بنام میر علی تبریزی که فردی نکو خصال و خوشنام بود.
قبلاً میرعلی در زادگاهش به خطوط نسخ و تعلیق _ وبیشتر خطوط عربی و خصوصا کوفی پرداخته بود ودرین رشته ها تبحر اندوخته بود ، وانگاه در هرات او کاری ،،کارستان،، بانجام رساند وبادر آمیختن نسخ/تعلیق/خطی را ابداع ونام آن را نستعلیق نهاد!
خوشنویسی از استاد نجیب الله انوری
از آن زمان این عروس هنر های کهن شرقی ،در حجله گاه خطوط ودر بستر پرنیان شعر ،هنر،ترانه وسرود، غنود. شاهرخ شاه این خط آن چنان اورا مسحور خود ساخت که دستور داد از آن به بعد ، مهر و نشان های سلطنتی را با آن بیارایند، کتاب هارا،نامه هارا ، عناوین و القاب را بدان عروس خطوط به کتابت گیرند تا بعد از خطوط عربی وقرانی ،جایگاه و رفعت نوپای آن حرمت نهاده شده و بطور رسمی در سرتاسر قلمرواش تا اقصای خراسان ،سند،جیحون و سیحون ، بدان اهمیت و اعتبار و ارزش بخشید. یکی از شاگردان برجسته ومحبوب میرعلی تبریزی ،فردی بود همنام خودش.
رفیع اصیل یوسفی در مجموعه ،،رنگ ورنج ،، می نگارد:
,, اوج نو آوری در هنر خطاطی را باید ،، ابداع،، نستعلیق دانست، چراکه هنرمندان هرات به تدریج آن را بر تارک دیگر هنر هاقرار دادند.
خط بسیار زیبای خوش ترکیب که قلمرو ،هنر، فرهنگ وادبیات پارسی را در تسلط خود دارد.
دیوان های شاعران پر آوازه وکتاب های بسیار نفیس وارزشمند هنری با این خط چنان از زیبایی وظرافت برخوردار اند که هم اکنون در گوشه وکنار جهان در موزه های مهم نگهداری می شوند، ودرین زمینه مرقعات ، سنگ نوشته ها ، وبعضی کتیبه های بسیار زیبا وخوش نگار از هنرمندان دلباخته به این خط برجای مانده است.
شاگردان ،رهروان و عاشقان خط میرعلی تبریزی – افرادی همچون اظهر هروی_سلطان محمد خندان -وفات ۹۳۲هجری ، سلطان علی مشهدی کاتب سلطان حسین بایقرا ومیر علی هروی ، وفات در (۹۵۱) هجری آن را به پایه اکمال و اعجاب رسانده اند.
استاد عبدالغنی نیک سیر هروی در مجموعه هنری ،، تلاوت نی،، پیرامون او چنین نگاشته :
میر علی سادات حسینی معروف به « میرجان » ملقب به کاتب سلطانی از سر امدان نستعلیق نویسی واز خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجری است که خط او از نظر رعایت اصول ،استحکام،همواری،و حلاوت تا زمان خود بی همتا بوده و شاید پس از او نیز جز میر عماد کسی یارای برابری را با او نداشته باشد . خط او حتا بر خط سلطان علی مشهدی برتری دارد،او بر خوشنویسان بعد از خود تاثیر بسزایی گذاشته است.
خط از : استاد نجیب الله انوری
استاد عبدالجلیل توانا _قبلا مسوول انجمن خوشنویسان هرات پیرامون کارنامه هنری میر علی هروی در ماهنامه تخصص ( شماره ۱۴برج حمل ۱۳۸۲) مینویسد:
«هریوای کهن که قافله سالار هنر های اصیل ، بخصوص هنر خوشنویسی در جهان بشمار می رود ، در رشته نستعلیق فقط تنها یک مدرک بر آن کافیست ؛ و آن ،، شاهنامه بایسنغر یست ،،که با خطوط بسیار عالی و نقوش بی نهایت بدیع -توسط شاگردان استاد میر علی هروی و استاد کمال الدین بهزاد هروی کار شده است. وبقول هنر شناسان بزرگ هیچگونه قیمتی نمیتوان بران تعین کرد.
دراین مدت بودند استادانی بعد میر علی هروی ،نظیر میر عماد ، میر آقا حسینی هروی ، حسن خان شاملو، میر عبدالرحمن حسینی ، نجف سلمان ، و شادروان استاد محمد علی عطار هروی وامثالهم که درین راه گام برداشته اند، وبطور ویژه این هنر را زنده نگهداشتند، وگر نه باید سراغ این هنر هارا به اثر عدم توجه زمامداران گذشته ، در موزه ها می گرفتیم -چنانچه امروز بیشترین آثار خطی این هنر اصیل در موزیم های مشهور جهان قرار دارد.واما متاسفانه از صد سال قبل تا اکنون – حتا پیشتر از آن ،این هنر ظریف به دست فراموشی سپرده شده است.
جناب گرانمهر عبدالحکیم کریم زاده ، عضو انجمن خوشنویسان هرات در همین رابطه می نگارد:
بعد روانشاد میر علی هروی ، ذریعه استاد کل ،، میر عماد حسنی ،، خوشنویس پر آوازه خراسان زمین – نستعلیق به پایه اکمال رسید ،،،،،
همچنان در قرن یازدهم هجری خط شکسته نستعلیق بوسیله « شفیعا » و مرتضی قلیخان خلق وبه وجود آمد. که بعداً توسط درویش عبدالمجید طالقانی به کرسی نشانده شد.
بگذار به گیتی اثری زانکه در آفاق
تا چشم بهم برزنی ،ازما خبری نیست
واما سیر هنر نستعلیق را بعد از سقوط هرات بدست ،،ازبک های شیبانی ،، و استقرار تدریجی احمد شاه ابدالی را باید در هاله ی از تاریکی و بی تفاوتی به تماشا نشست.
ادامه دارد….
رفیع اصیل یوسفی
شنبه ۶ جولای ۲۰۲۴
۱۴ سرطان ۱۴۰۳ خورشیدی
