۲۴ ساعت

استاد علی اصغر بشیر هروی

تاریخ نشر شنبه اول قوس ۱۳۹۳ – ۲۲ نوامبر ۲۰۱۴ هالند

نظر به تقاضا تعدادی از دوستان و علاقمندان که موفق نشدند از آرشیف ۲۴ ساعت  متن کامل مقاله دانشمند محترم  معاون سر محقق حسین فرمند که بمناسبت هفتاد و یکمین سال تولد استاد بشیر هروی از طرف انجمن فرهنگ هرات باستان در سال 1369 در تالار کنفرانسهای محمود طرزی در شهر کابل و  اتحادیۀ ژورنالستان جمهوری افغانستان برگزار شده بود بدست بیاورند و بنده بار دیگر آنرا تقدیم خواننده گان عزیزمی نمایم و شما  و دوستانی که علاقمند آن بودند به مطالعه آن دعوت میکنم.

 از چهره هاي پذيرفته و برجستهء فرهنگي معاصر كشور ما يكي هم روانشاد استاد علي اصغر بشير هرويست ، كه هستي پر بارش را وقف مطالعات و پژوهشهاي علمي ساخت و با نگاشتن كتابها و رسايل مقاله هاي فراوان ادبي و تاريخي ، استخراج هاي دقيق نجومي و سرايش اشعار ، نه تنها در پروسهء باروري و گسترش دانش بشري سهمش را به جا آورد، بل وجيبه و دين خودرا در برابر فرهيخته گان و فرهنگ سالاران سرزمين خراسان ، اين مرز و بوم تاريخي و دانشپرور، نيز به نيكوترين وجهي اداء كرد.

حالات پير هرات ، شاهراه تورغندي هرات ، قندهار، هزار و يك حكايت تاريخي و ادبي، خميرخان ، كليات سنايي ، سيري در ملك سنايي ، شيوهء داستانسرايي امير خسرو و انديشه هاي پير هرات در شمار آن تآلييفات و تتبعات استاد ميباشند كه بصورت كتابهاي مستقل چاپ شده اند و هريك از آثار ياد شده درجاي خودش ارج فراوان دارد و بيانگر بينش د قيق ، ا نديشهء سالم ، حوصلهء علمي و نگارش استوار و بيان رساي اين استاد وارسته و متواضع است .

نگاشته ها و پژوهش هاي استاد در سيمينار ها و سمپوزيم هاي علمي و مطبوعات كشور ، درخشش ويژه يي داشت كه بي ترديد ازديد دانشيان و حلقه هاي فرهنگي به دور نخواهد بود. از كار كرد هاي بسيا ر چشمگير وي ، در ساحة مطبوعات ، يكي هم نشر جريدهء ادبي ، انتقادي ((ترجمان)) را مي توان نام برد ، كه به مسؤوليت ايشان با زبان پرنيش و نوش طنز و كارتون، كاستي ها و نارسايي ها را نقادانه به بيان مي آورد. شمارش كار كردها و ابعاد گونا گون فرهنگي شاد روان استاد بشير ضرورتيست مشخص، ولي مستلزم فرصت و مجا ل كافي كه درين مختصر گنجايش ندارد. فقط بعنوان اظهار ارادت شاگردي به مقام علمي و شخصيت والاي استاد مي خواهم بريكي از برهه هاي زنده گي فرهنگي شان توقف كوتاهي بنمايم .

شادروان استاد بشير ، آخرين وظيفهء رسمي را در آرشيف ملي افغانستان انجام ميداد و با داشته هاي معنوي و پربهاي اين گنجينة دانش و فرهنگ ، مصروف بود.

آرشيف ملي افغانستان كه بر پيرنگ آمريت نسخ خطي وزارت اطلاعات وكلتور وقت بنياد نهاده شد، در سنبلهء 1356 ، رسمآ گشايش يافت و آثار و كارمندان آمريت نسخ خطي منجمله استاد بشير به آرشيف ملي وابسته گرديدند.

عشق به کتاب و کتابخانه، به ویژه نسخ نفیسی که جزء مفاخر فرهنگی و میراث پر بهای جامعه را تشکیل می دهند، استاد را وا میداشت تا رسالتش را در رابطه به آرشیف ملی مسؤولانه و عاملانه به سر رساند. همین احساس مسؤولیت و درک رسالت، نام و کار او را با آرشیف ملی پیوند محکم و استوار بخشیده که تاریخ آرشیف فراموشش نخواهد کرد و همواره در حافظه خواهد داشت.

به قول محترم عبدالقدير مشتري مدير شعبه نسخ خطي آرشيف ملي قبل از آمدن استاد بشير، اين شعبه و آثار محفوط در آن كمتر شناخته و غير قابل استفاده بود. كسي نميدانست چي آثاري و از چي كساني به چي تعداد در اين جا موجو د است . و در چي موقعيتي قرار دارند. تاچي رسد بدان كه امكان استفاده و دسترسي بدانها ميسر ميشد و معلوماتي در باره كاتب ، تاريخ كتابت ، نوع خط ، كاغذ ، پشتي و ساير تزيينات و و يژه گيهاي آن ها حاصل ميگرديد.

استاد، با دانش و تجربه و ذوق ويژه فرهنگي در پي تهيه و ترتيب فهرست علمي اين آثار شد و به همكاري سايركارمندان آرشيف، استاد مايل هروي، استاد توفييق ، محمد عمر صديقي ، داكتر اثير، محمد انور نير و عبدالقدير مشتري كار تسجيل و تشريح علمي نسخ را آغاز و در گسترده آثار موجود آرشيف در همان زمان به فرجام آورد و براي هر اثر فيش مشخص حاوي خصوصيت ها و ويژه گيهاي آن تهيه نمود. اين كار سترگ را مي توان شاهرگ حياتي آرشيف به شمار آورد كه خون حركت و فعاليت و سودمندي آرشيف ، به ويژه بخش نسخ خطي ازين مجرا به جريان آمد و سرانجام چاپ مجلات سه گانه فهرست نسخ خطي آرشيف بر مبناي آن تحقق پذيرفت چون در آن زمان بررسي نهايي چاپ و در معرض استفاده قرار دادن اين فهرست ميسر نبود، استاد غرض فعال ساختن شعبه نسخ خطي و استفاده دانشمندان و پژوهش گران ، عجالتآ دست به ابتكار ديگري يازيد ، كه عبارت از ترتيب دادن فهرست مختصر نسخ خطي آرشيف در چار مجلد بود درين فهرست چهار جلدي كه مجلدات اول و دوم آن شامل نسخه به خط روانشاد بشير و مجلدات سوم و چهارم مشتمل بر 1535 نسخه به خط محترم داکتر اثیر می باشد، تنها به ذکر نام و زبان اثر و مؤلف آن با شماره الماری و موقعیت اثر در الماری اکتفا شده و هدف از ترتیب آن در آغاز جلد اول و دوم چنین تصریح گردیده است.

»  اين فهرست، مختصر ، فقط بمنظور پيداكردن جاي هر نسخه و آگاهي از اين كه چند نسخه از يك كتاب در كتابخانه موجود است تنظيم گرديده است. البته اطلاع بيشتر درمورد يك يا چند نسخه را بايد با مراجعه به خود نسخه ها و يا فهرست ديگر كتابخانه كه با تفصيل و توضيح بيشتر… در شرف تدوين ميباشد ، ميتوان به دست آورد.«

بايد گفت كه تا پيش از چاپ فهرست هاي نسخ خطي آرشيف ملي كه بر مبناي همان كار گروهي ترتيب و تدوين و اكمال يافته است ، يگانه وسيله و كليد راهيابي به نفايس آرشيف و استفاده دانشيان از آن ها همين فهرست مختصر قلمي بود وبس و حتي هم اكنون نيزدرمواردي بدان مراجعه ميشود.

همانطور كه گفته آمد ، تلاش ها و پويش هاي سازنده در جهت تحرك فعال ساختن و بلند بردن سطح كار آيي اين مؤسسهء فرهنگي ، نام استاد بشير را با نام آرشيف ملي گره زد و اين گره با يك عمل دانشمندانهء ديگر ، گسست ناپذير و مستحكم تر گرديد.

بلي ، در ميزان 1359 ، استاد شماري از داشته هاي معنوي خود را كه عزيز ميداشت ، به آرشيف ملي اهداء كرد تا هم از تصاديف اندوهبار زمان در امان باشند و هم پژوهنده گاني را كه نياز يابند به سهولت دسترسي بدانها ميسر آيد.

آثاري كه از طرف استاد به آرشيف اهداء شده و زير شماره هاي مخصوص ثبت و محفوظند ، شامل دوبخش ميشوند.

اول – مجموعه هايي از مقالات سيمينار ها ومحافل بزرگداشت :

اين مجموعه ها،عمومآ گستنر شده و دربر دارندهء پژوهشها و بعضا تمامت اسناد محافلي ميباشند كه استاد در آن ها اشتراك فعال داشت و با حوصله افزايي و ذوق فرهنگي به جمع آوري ، تنظيم و وقايه آن ها پرداخته است . آنها عبارتند از:

مقالات مجلس اميرخسرو دهلوي، تاريخ برگزاري حوت 1353 نمبر آرشيف 134/25

مقالات  سيمينار دقيقي بلخي، تاريخ  برگزاري  جدي  1354 نمبر آرشيف  135/25

مقالات مجلس بزرگداشت هزارمين سال تولد خواجه عبدالله انصاري تاريخ برگزاري ثور 1355و حوت 1355 نمبرآرشيف 132/25 و 133/25

مقالات هشتادمين سال  وفات  سيد جمال الدين افغاني ،  تاريخ  برگزاري میزان 1356 نمبر آرشيف 131/25

مقالات تجلیل نهصدمین سال تولد حکیم سنایی غزنوی، تاریخ برگزاری سنبله 1359 بدون شماره

ظاهرآ جز مقالات مجلس امیر خسرو، هیچ یک از مجموعه های دیگر تا کنون چاپ نشده و این هم واضع است که نسخه هاي گستتنر شده اولا ازلحاظ تعداد بسيار كم مي باشند و ثانيآ چون در حفظ و نگهداشت آن ها چندان توجهي مبذول نميگردد، اغلب ناياب شده اند . بنا براين ، مجموعه هاي ياد شده خيلي غنيمت و در حكم نسخه هاي خطي و يا آثار كميابي اند كه ارج فراوان دارند ، زيرا هم اكنون بحيث آثار آرشيفي و هم در آينده با مساعدت شرايط فرصت بحيث مبناي چاپ و تكثير ميتوانند مورد استفاده قرار گيرند و نياز علمي پژوهنده گان و محققان را مرفوع سازند.

دوم ، آثار مستقل استاد بشير:

اين ها شماري از تاليفات و رسايلي اند كه استاد بشير با دقت نظر و وسعت انديشه درمقاطع مختلف زنده گي پژوهشي – فرهنگي خود به نگارش ترتيب و تدوين آن ها پرداخته است . از اين ميان برخي امكان چاپ يافته ، ولي شمار ديگر تا كنون چنين اقبالي را نصيب نشده اند. مطلب قابل گفت و داراي اهميت، اين است كه اين آثار، همه نسخه نخستين و به خط و خامه مؤلف ميباشند و بنابر اين تحريف، تصحيف ، كاستي و فزوني در آن ها مجالي نيافته است . اين نسخ معتبر و دست اول را ميتوان براي تصحيح و مقابله آن چه بيشتر نشرشده و نيز براي چاپ و نشر آنچه از چاپ باز مانده است. مورد استفاده قرار دارد و دانش و بينش مؤلف را به قضاوت گرفت . براي آگاهي اهل تحقيق و پژوهش شناسنامه فشرده يي از هر اثر ارايه ميگردد:

1 ـ جست وجو در احوال و آثار پيرهرات :

اين نسخه زير شماره 125ر25 در آرشيف نگهداري ميشود. تاريخ پايان مقدمه ، آغاز كار آن را در اول حمل 1327 در شهر هرات نشان میدهند. دارای 310 صفحه بشمول فهرست اعلام، اماکن و کتب و مجلات می باشد . کتاب ، عمدتآ شامل دو بخش است. بخش نخستین آن که 137 صفحه را احتوا میکند، زیر نام « هویت پیر هرات » و بخش دومین آن در 127 صفحه زیر نام « مکتب پیر هرات» نگاشته شده است. مؤلف با فروتنی ویژهء خودش دز مقدمه نسخه « من ، مطالعة شرح حال و آثار اين مرد نامي هرات را براي كسانيكه دلبستهء اين آب و خاك و شيفتة افتخارات اين سرزمين باستاني هستند ، لازم، بلكه واجب ميدانم و نگارش داستان حيات و اوقات او و تحقيق در آرا ء و عقايد و تعليمات او را واجبتر… از اين رو، به اداي اين واجب، قيام نموده، شرح حال و تاريخ زنده گاني و بحث در خصايص روحاني اورا آغاز مي كنم و از خداوند قادر متعال ، توفيق انجام اين فريضه ادبي را مسآلت مي نمايم …ومن ميخواهم اين اثر ناچيز نمونه يي از حقيقت نويسي باشد نه سرمايه شهرت و نامبرداري».

   – 2زنده گاني ومكتب پيرهرات :

در حقيقت نسخهء ديگري از همان اثر نخستين است كه گويا پس از تجديد نظر و افزايش مقدمه وسيعتر و تكمله يي به داخل بيست صفحه بمنظور چاپ فراهم گرديد و فعلآ زير رقم 126ر25 در آرشيف قيد و محفوظ است ، نه تنها در نام كتاب ، تجديد نظر به مشاهده ميرسد، بلكه تغيير عنوان نخستين بخش آن از(( هويت پيرهرات)) به ((زنده گاني پير هرات)) نيز آشكار است .

اگر اكمال نسخهء اولي را به سال 1330 (سال چاپ رسالۀ پيرهرات) فرض كنيم ، درست ده سال پس از آن ، اين نسخه به كتابت آمده است ، به فحواي اين بيان مؤلف ، در آخرين برگ نسخه مورد بحث:

« اين نسخه را در سال 1341 براي بار دوم از روي نسخة اولي ، كتابت و استنساخ كرده ، براي چاپ به كابل فرستاده بودم كه بعدآ دريافت كردم.» برتري اين نسخه نسبت به آن ديگر،نخست داشتن مقدمه ييست مشتمل بر بيان دانش تاريخ و ماهيت آن، حس قهرمانجويي و مفاخر ملي و تاكيد اين كه (( تاريخ جهان ، تاريخي كه در بارة آن گفته اند: آيينة گذشته و چراغ آينده است . تاريخ جنگها و زد وخورد ها، تاريخ كشت وكشتار ها، تاريخ حريق ها و ويرانيها نيست، بلكه تاريخ تمدن و سرگذشت علم و ادب و اخلاق وهنر است.» چنانكه مؤلف بربنياد همين استدلال ، به نوشتن اين اثر، دست يازيده كه معرف وروشنگر شخصيت والا و كار كرد هاي فرهنگي پير هرات – اين مرد نامي تاريخ تمدن و فرهنگ بشيريست. افزايش تكمله يي را دراخيرنسخه، دومين مزيت آن باید شمرد.

اين تكلمه علاوه بر مطالبي كه مندرجات متن يا حواشي كتاب را بهتر توضيح و بيان ميدارند ياد داشتهايي را نيز شامل ميشود كه پس ازنگارش وختم كتاب بدست آمده و به منظور تكميل آن درج گرديده است . لازم به ياد هانيست كه نخستين بخش اين اثر، زيرعنوان « حالات پير هرات » به حيث يك رساله در سال 1330 ، از طرف روزنامه اتفاق اسلام در مطبعه اتفاق اسلام هرات چاپ شده و بيست و پنج سال بعد يعني درسال 1355 بمناسبت بزرگداشت هزارمين سال تولد خواجه عبدالله انصاري دومين قسمت آن زير عنوان« انديشه هاي پير هرات » طور جداگانه و ازطريق مؤسسة چاپ كتاب بيهقي در مطبعة دولتي به نشر رسيده است.

  – 3 ترجمه قصيده برده :

معروفست كه شيخ شرف الدين محمد بوهيري از باشنده گان يمن به مرض فالج مصاب بود. هيچ نوع تداوي ، مؤثر نيفتاد تا آنكه مايوسانه قصيده يي ساخت در نعت حضرت پيغمبر اسلام (ص) به يمن آن قصيده حضرت پيغمبر (ص) را در خواب ديد و عرض حال كرد و در پرتو نظرلطف آنحضرت (ص) شفا ياب گرديد. اين قصيده در نزد مسلمانان خواص ، فوايد و حرمت فراوان دارد و ترجمه هاي متعدد منظوم و منثور به زبان هاي مختلف جوامع اسلامي از آن صورت پذيرفته است .

روانشاد استاد بشير، اين قصيده را كه به «قصيدهء برده» اشتهار يافته به نثر دري ، ترجمه نموده كه زير رقم 127 بر25 در آرشيف ملي محفوظ است .

كتابت اين اثر به داخل 60 صفحه به سال 1334 در شهر مزار شريف به انجام آمده است . چنانكه استاد مرحوم به اين ارتباط و آسيب قسمتي كه بر نسخه وارد آمده است ، در آخرين برگ تصريح ميدارد:

»كاتب اين اوراق بي مقدار ، در سال 1334 در شهر مزارشريف مترجم آن از عربي به دريست.

دريغا كه بعدآ بر اثر آب رسيده گي ناشي از سيلاب 1351 خيرخانه قسمتي از سطور اين اوراق محو شد و مخصوصآ صفحة آخر كه تقريبا شسته شده است و از حيز انتفاع افتاده (است.) اي بسا آرزو كه خاك شده » .

 – 4شناسنامهء جامي :

تآليف ديگريست از آن استاد فقيد و بخط خودش كه زير شمارهء 119 بر 25 در آرشيف ملي نگه داشته مي شود . داراي قطع متوسط و 136 صفحه است . ازين ميان 87 صفحه آن را متن اثر ومتباقي 46 صفحة ديگر را حواشي و پا ورقيها تشكيل ميدهد.

اين اثر كه مشتمل بر فشرده يي از شرح احوال و افكار و تعليمات عارف بزرگ وطن مولانا نورالدين عبدالرحمن جاميست به شيوه كاملآ ابتكاراي و جديد به نگارش آمده . چي بهتر كه شيوه و طرز كار درين اثر را از بيان رسا وخامة تواناي مؤلف در مقدمه دريابيم

” چون به حقیقت نمیدانم کاغذ سیاه کرده ام یا کتابی نوشته ام. گمان نمی کنم نوشتن مقدمه یی برین اوراق لازم باشد. در این صورت مصاحبه با عارف بزرگ وطن ” مولانا جامی قدس سره ” تنظیم شده ، از آثار آن مرد نامی و دو شاگرد ارجمندش مولانا عبدالغفور لاری و مو لانا فخرالدین علی بن حسین واعظ الهام گرفته ام و فرض چنان است که این مصاحبه در سال 898 هجری یعنی آخرین سال حیات دانای جامی صورت گرفته باشد ” تاریخ پایان مقدمه ، انجام کار تالیف را به سال 1342 در فیروز آباد هرات نشان میدهد. این اثر ارزشمند با فرو کاوی دقیق منابع و ماخذ دست اول به نگارش آمده و تا جاییکه من خود از استاد شنيده و ا سنادي نزد ايشان مشاهده كرده بودم ، چاپ مستقل آن نيز زماني هدايت داده شده بود كه شايد بنا بر عواملي ميسر نگرديده و اميد است ، در اثر توجه مراجع فرهنگي ، اين امر ، تحقق پذيرد. هر چند باري در شماره هاي مختلف ژوندون سالهاي پيش از 1357 چاپ شده ، ولي نشر آن بصورت كتاب مستقل، پر ارج و سودمند تر خواهد بود.

 –5 گلچيني ار كتاب امثال و حكم :

اين اثر كه نماينده ذوق و سليقه خاص استاد در گزينش است ، زير رقم 121 بر25 آرشيف حفظ ميباشد.گزينه بايك مقدمة دو صفحه يي در ارتباط به زنده گي و كار كرد هاي برجسته علامه دهخدا آغاز مييابد كه در شعبان 1380 ق ، نگارش يافته است . شايد فرجام كار گزينش و ترتيب با تاريخ نگارش مقدمه همزمان باشد . به دنبال مقدمه 5249 مثل و جملات حكمت آميز به ترتيب حروف الفبا از چهار مجله كتاب امثال و حكم دهخدا به گزينش آمده و باحوصله مندي و دقت در46 صفحه پاكنويس و ترتيب شده است .

 –6 تحقيقي در بارهء كلمه امي:

از آثار پر ارج استاد در آرشيف ملي يكي همين رساله ميباشد كه زير شماره 118 بر 25 نگهداري ميشود. در نخستين برگ اين رسالة 24 صفحه يي ، مؤلف . از محتواي چنين آگاهي ميبخشد:

 » درين اوراق بر يك تحقيق غرض آلود كه توسط يكي از شاگردان مكتب استشراق ، نسبت به زنده گي حضرت پيغمبر اسلام (ص) صورت گرفته است پاسخ گفته شده است .«

به فحواي متن رساله ، اين تحقيق از داكتر سيد عبداللطيف هندي دانشمند معاصر است كه درسال 1343 آراي خود را در كنفرانس اسلامي بيان داشت. تحقيق وي بصورت رساله يي بزبان انگليسي چاپ شده است و آقاي تفضلي باورمندانه و اخلاصمندانه آن را از انگليسي به فارسي ترجمه و تلخيص كرده اند. توجه محقق هندي بر آن بوده كه ثابت كند حضرت پيغمبر اسلام (ص) در كودكي يا هنگام جواني درس خوانده و نزد ، يك يا چند آموزگار به تحصيل دانش ، پرداخته و علم آن حضرت (ص) اكتسابي بوده است. وي تصوركرده است كه در نزد مسلمانان ، پيغمبر فاقد علم شناخته شده و اين نظريه را اهانت عظيم نسبت به آن حضرت پنداشته اند.
شاد روان استاد بشير هروي درين رساله با دلايل علمي ومقنع نظر محقق هندي را رد و تصريح داشته است كه مسلمانان ابداء چنين عقيده يي ندارند بلكه بدون استثنا اتفاق نظر دارند كه پيغمبر بزرگ اسلام (ص) اعلم علما و به تعبير خود آن حضرت : «شهر علم» بوده است. با اين تفاوت كه علم ساير دانشمندان جهان را اكتسابي و زادهء درس و بحث مينگارند، ولي دانش آن حضرت را لدني و از جانب خدا(ج) و نتيجه وحي الهي ميدانند.

 –7 سيري درملك سنايي:

نسخه اين اثر به داخل 156 صفحه زير شماره 120 بر 25 در آرشيف ملي حفظ است . موجوديت مهر مديريت نشرات در عقب هر صفحه ترديدي باقي نمي گذارد كه چاپ كتاب در سال 1356 به مناسبت مجلس سنايي بر مبناي همين نسخه صورت پذيرفته است .

روانشاد استاد بشير در آغازين برگ هرنسخه يي از تآليفاتش ، اين جمله را تحرير و در پاي آن امضاء كرده است :

» اين كتاب را به كتابخانه نسخ خطي آرشيف ملي تقديم مي كنم اميد است كه خواننده يي را روزي به كار آيد.«

بدون ترديد اين آثار ، خواننده گان و پژوهنده گان را دركارشان ياري ميبخشد و به اظهار سپاس و قدر داني ازين دانشي مرد فرهيخته وا خواهد داشت .

فرهيخته مردي كه پس از عمري تحقيق و پژوهش و انجام كارهاي فرهنگي در سال 1360 در شهر تهران (1) ديده از جهان فرو بست وجامعه فرهنگي را سوگوار ساخت .

سپاس فراوان بر انجمن فرهنگ هرات باستان كه با تدوير اين مجلس نخستين گام را در جهت اداي دين فرهنگيان كشور در برابر اين چهره تابنده معاصربه پيش گذاشت . باور منديم با چاپ و نشر شماري از آثار استاد به ويژه » شناسنامهءجامي» حركت آغاز شده را ادامه خواهند داد. شاد باد روان استاد بشير هروي و پر ثمر و مستدام باد اقدامات فرهنگي انجمن فرهنگ هرات باستان.

  (1)  شادروان استاد بشير هروي كه ماه هاي آخر عمر پر بارش را در عالم هجرت دركشور همسايه ، ايران مي گذرانيد .در همانجا نيز از فعاليت هاي فرهنگي اش دست نكشيد و با قلم شيواي خويش به بيان واقعيت هاي تلخي مي پرداخت كه با جور وجفا بر وي و ساير هموطنانش تحميل گرديده بود. تا اينكه سرانجام پس از ده ماه زيستن در غربت در صبحگاه اول قوس 1360 پس از اداي نماز صبح در كنار كاغذ وقلمش در تهران جان به جان آفرين سپرد و جنازه اش عصر همان روز به شهر مشهد مقدس انتقال يافت كه در روز دوم قوس در بهشت رضا مشهد بخاك سپرده شد. روحش شاد و يادش گرامي باد:

و اينهم رباعي از وصيتنامه شادروان استاد بشير هروي كه خطاب به هموطنانش سرود:

اي ملت آزاده اي افغانستان

اي شسته براي حفظ دين دست از جان

پروا مكن از دشمن گمراه چو هست

يار تو خدا «ج» و رهنمايت قرآن

گردوست بدشمنم فروشد غم نيست

ورخصم بكشتنم بكوشد غم نيست

من بچه انقلابم ار چشمهء خون

از هر رگ گردنم بجوشد غم نيست

نوشته ء معاون سر محقق حسین فرمند