یادی از زنده یاد استاد محمد حسن هراتی « شیرین سخن » شاعر و نویسنده اهل طریقت
تاریخ نشر: چهارشنبه ۹ جوزا ( خرداد ) ۱۴۰۳ خورشیدی – ۲۹ می ۲۰۲۴ میلادی – ملبورن – آسترالیا
یادی از زنده یاد استاد محمد حسن هراتی ( شیرین سخن )
شاعر و نویسندهِ اهل طریقت
قیوم بشیرهروی
۲۹ می ۲۰۲۴
ملبورن – استرالیا
با مرور بر تاریخ پربار هرات به فرزانگانی بر میخوریم که هر کدام از آنها از جمله سرمایه های معنوی نه تنها آن خطه ادب پرور ، بلکه تمام کشور ما بحساب می آیند . یکی ازین فرهیختگان زنده یاد استاد محمد حسن هراتی معروف به شیرین سخن می باشد که از جمله خلفای طریقت حضرت شیخ الاسلام کرخ بود.
او شاعری بود زیبا کلام که نخست هراتی تخلص می کرد ، اما اشعار شیرین و دلپذیرش اورا به شیرین سخن مبدل ساخت.
آری ! محمد حسن هراتی ملقب به شیرین سخن فرزند زنده یاد عالم دین محمد حسین هراتی در سال ۱۲۷۴ خورشیدی درقریه باغ دشت ولسوالی انجیل ولایت زیبای هرات در یک خانوادهء ادبی و عرفانی چشم به جهان گشود.
علوم متداوله دینی را نزد پدرش فرا گرفت و در سال ۱۲۸۹ خورشیدی در حلقه صوفیان طریقت پیوست و از محضر صوفی وارسته مرحوم میرزا محمد عمر مشهور به حضرت کرخ اجازه خلافت گرفت و در راه طریقت ریاضت فراوانی کشید.
از آنجاییکه توانست بعنوان یک شاعرخوش کلام و نویسندهِ توانا جایگاه اش را در میان اهل قلم باز کند، همکاری اش را با انجمن ادبی هرات آغاز نمود.نوشته های دینی ، ادبی ، عرفانی و اجتماعی او زینت افزای صفحات روزنامه اتفاق اسلام گردید که در بسا موارد مردم را به وحدت فرا می خواند.
او که انسان خوش قلب ، روشن ضمیر ، پاک طینت و صادقی بود از سوی حکومت وقت برای مدتی بحیث رئیس عمومی جنگلات هرات مقرر گردید که جنگلات بادغیس را نیز تحت پوشش قرار میداد و در منطقه ِ پسته لیق ایفای وظیفه مینمود و کارش را بنحو احسن و با علاقمندی و شایستگی انجام داد. چنانچه روزی در حالیکه سوار بر اسب از میان جنگلات میگذشت متوجه شد که شخصی درخت پسته اییرا بریده و درحال ساختن کندهء شخم زنی میباشد . بلادرنگ خودش را پایین انداخته و شخص مذکور را دستگیر و به مقامات امنیتی در شهر تسلیم داد و فورآ نامه هایی نوشته به همه اقوام ساکن در منطقه بشمول بزرگان ومتنفذین می فرستد و گویا آنها را به تشییع پیکر فرزندش که در راه پسته لیق شهید شده دعوت میکند که جماعت زیادی با گریه و شیون جهت شرکت در آن مراسم حضور می یابند.
مرحوم شیرین سخن در حالیکه با چشمان اشک آلود در میان مریدانش سخنرانی میکرد خطاب به حاضرین گفت : اجازه دهید قبل از ادای نماز جنازه برای آخرین بار با فرزند شهیدش خداحافظی کند. بعد در حالیکه همه با گریه و زاری اشک میرختند از میان تابوت تنه ی بریده شده ی درخت پسته را بیرون آورد و خطاب به مردم گفت :
” ای مردم ! این تنه ی درخت پَسته، گویا که فرزند شهید من است که بدست متجاوزین ودزدان پسته لیق قطع گردیده و به شهادت رسیده است وبدانید که این تنه ی درخت پسته برایم ازجسد فرزندم مهم تر وبا اهمیت تر است چون جسد فرزند فقط مربوط به من وتنه ی درخت بریده شده ی پسته، متعلق به هفده ملیون افغان هموطن من است “
بر مرگ درخت ناله بسیار کنید
نفرین به تبرزین و تبر دار کنید
مردم حاضر در صحنه که متوجه این تدبیر شیرین سخن شده بودند برای حفاظت از پسته لیق وعده ی همه جانبه دادند و بدین صورت دست چپاولگران یغماگر از محل کوتاه شد.
آری ! مرحوم شیرین سخن ، این انسان با تدبیر با این کارش بدرستی نشان داد که حس وطن دوستی و حفاظت از دارایی های عامه تا چه حد برایش باارزش است .
و اما اشعار مرحوم محمد حسن هراتی بحدی شیرین و جذاب بود که میگویند در بعضی از محافل که در حضور پادشاه کشور محمد ظاهر شاه برگزار میشد و مرحوم هراتی شعری میخواند همه بشمول شاه به پا می ایستادند و او را تشویق نموده وشاه میگفت : زبانت را باید بوسید.
اینجاست که او از آن پس به شیرین سخن معروف و شناخته می شود.
او سالها با اکثر نشرات کابل همکاری داشت و با شاعران و قلم بدستان توانای عصر خود چون استاد خلیل الله خلیلی ، استاد عبدالواحد بهره ، استاد عبدالعلی شایق ، الحاج محمد ابراهیم خلیل ، غلام حبیب نوایی ، مخفی بدخشی ، محجوبه هروی و تعدادی دیگر آشنایی و دوستی داشت و با بعضی از آنها مشاعره و تبادل اشعار داشت. چنانچه قصیده ای برای بانو محجوبه هروی فرستاد با این مطلع :
هزاران آفرین بر طبع شکر بار محجوبه
به حیرت رفته ام از دفتر اشعارِ محجوبه
و محجوبه هروی هم پاسخی نوشت به این مطلع:
زهی لطف کلامت صیقل زنگار محجوبه
بیان روشنت رونق فزای کار محجوبه
متأسفانه قصیده ای کامل آن در دسترس نبود تا به نشر برسد.
و اما استاد خلیلی که دوستی تنگاتنگ با استاد شیرین سخن داشت در:
کتاب : آثار هرات ، فصل پنجم ، بخش ح تحت عنوان حسن ( یا هراتی شیرین سخن) در مورد مرحوم شیرین سخن چنین میگوید:
” در سنه ۱۳۱۰ قمری (*) تولد یافته در باغ نظرگاه سکونت دارد در طریقت از خلفای حضرت کرخ و در شاعری از نویسندگان به سبک عصر حاضر است. گویا شاعری است قدیمی که طبعی جوان دارد و شعری روان اقتضای محیط و وضعیات دنیای امروزه مؤید روحیات ادبی او گردیده، قلم ، آقای هراتی را تا یک اندازه نقاد و شعر او را آزاد ساخته است . “
در بخشی دیگری چنین می افزاید:
” تا جایی که توانسته احساسات وطن خواهی و شرف نوع پرستی را در قالب شعر گنجانیده است. ما امیدواریم آقای حسن به این اقدام مسعود خود موفق آمده و سرمشق برای ادبیات آینده این محیط فراهم نماید. از اینجاست که طلبکاران ترقی ادبیات هرات، مانند مدیر روزنامه اتفاق اسلام آقای جویا و غیره او را (شیرین سخن) نامیده و همه می خواهند اسباب تشویقی برای حصول این مطلب حسن به حسن فراهم نموده باشند. “
مرحوم استاد خلیلی در ادامه از مشاعره ایکه با شادروان شیرین سخن داشت چنین یاد می کند:
(مشاعره ای که با این عاجز نموده)
از طبع شکسته من نسبت به فوت پدر
اوصبا که این فلک حقه باز پرنیرنگ
کند عذار افق را به خون خود گلرنگ
سپاه صبح فرازد علم به کشور زنگ
نوای مرغ سحر پر شود به صد آهنگ
کشد ز مقدم خورشید ناله های انین
نسیم صبح سعادت وزد ز طرف چمن
درد ز شوق گل سرخ حیب تا دامن
فتد ز بلبل ا فسرده در چمن شیون
صدای گریه آب آید از سوی گلشن
به باغ لرزه در افتد ز شور آن و این
الا نسیم سحر پیک پی خجسته من
انیس خاطر ناشاد و روح خسته من
به جویبار امل نو نهال رسته من
صفای این دل محنت کش شکسته من
تو ای مسیح که بخشی مرا حیات نوین
برو به باغ نظرگاه ببر پیام مرا
رسان به شاعر شیرین سخن کلام مرا
ببر به انجمن دوستان تو نام مرا
سپس به حضرت او عرضه ده سلام مرا
بگوی عرض ارادت ز خاک تا پروین
که ای یگانه سخن سنج نکته زای هرات
ادیب فاضل و دانشور رسای هرات
تویی که گشته مضاعف زتو بهای هرات
تویی که طبع بلند تو در فضای هرات
گشاده بال چو طیاره بر سپهر برین
نه درخورتو بود ای تو صدر بزم سخن
که همچو صبح کشیدی از دوستان دامن
گرفته ای چو یتیمان به کنج خانه وطن
برای مرگ پدر همنشین رنج و محن
شدی شکسته و افسرده و نزار انین
ز نظم دلکش نغزت دماغ ما تر کن
بیا و باز حکایات دوستی سر کن
ز در درآ و شبستان ما منوّر کن
دماغ مجلس روحانیان معطر کن
به لطفِ طبع بکن کام تلخ ما شیرین
گهی به عشق بتان یاد جام و باده بکن
گهی سخن ز رفیقان شوخ ساده بکن
گهی وظیفه خود را از این زیاده بکن
برای مملکتت خدمتی اراده بکن
به عهد شاه فلک قدر آسمان تمکین
بیا که از می وحدت زنیم جامی چند
به شاهراه محبت دویم گامی چند
به صبح وصل مبدل کنیم شامی چند
کنیم با قلم خویش اهتمامی چند
مگر چو شعله زنیم آتشی به چرخ برین
بیا که ما و تو از آب و خاک افغانیم
چو مرغکان بهشتی ز یک گلستانیم
دو سر کشیده در آغوش یک گریبانیم
دو یار همدل و هم مذهب و سخندانیم
تو پیر زنده دل و من جوانک غمگین
بیا که ما و تو جویا شویم جویا را
مساعدت بکنیم آن جوان دانا را
نهیم بر کف خود خامۀ توانا را
برای خدمت ملت زبان گویا را
چنان کشیم که لرزد ز ما زمان و زمین
(جواب حسن هراتی )
شبی سیاه و معنبر چو طرۀ شبرنگ
فلک به نجم درخشان چو خانه ارژنگ
گرفته کشور گردون ز شاه خطهٔ زنگ
نشانده ثابت و سیار هر کجا سرهنگ
کشیده کوکب مریخ لشکر خونین
سپیده دم که فرازد به کوه دشت کمر
صبا که خیمه بر افراشت خسرو خاور
گرفته شکل زمرد چو گنبد اخضر
ز خواب ناز برآورد سر تمام بشر
شود ز خون جوانان ما وطن رنگین
ورق ورق بجهد برگ لاله سیراب
دهد زنور معارف خبر به شیخ و به شاب دار
رسد بزمزه مخلوق فکرت و آداب
بداند آن که نداند طریق راه صواب
ز درس و بحث فروزد فروغ دین مبین
گهی طواف جوانان نیک زاده کنم
گهی زیارت گلچهرگان ساده کنم
گهی ستاده شوم خدمت فتاده کنم
گهی که تشنه شوم میل جام و باده کنم
هزار جام بنوشم به هر شبی تخمین
تمام روی زمین چون ز یک پدر باشند
ز نسل آدم و حوا همه بشر باشند
چرا به کینه و بر ضد یکدگر باشند
ز بس که در پی آشوب منتشر باشند
دلم گرفته ز اوضاع شور روی زمین
دمی که در همه جا دین و لفظ یکسان شد
ستاره های درخشنده ای نمایان شد
بنای ظلم به شمشیر عدل ویران شد
تمام روی زمین سربه سر مسلمان شد
شود خروج شه صاحب الزمان تعیین
دهان دشمن دین تا به گوش پاره کند
به هر طرف که به چشم بصر نظاره کند
به جای میش بسی گرگ در قناره کند
به خائنان وطن یک به یک اشاره کند
که این سزای شما نیست بدتر است از این
به اوج م حفل صنعت چو من اداره کنم
جهان کهنه فرسود را عماره کنم
به طرح دلکش مرغوب برج و باره کنم
از این محیط پر از یاس غم کناره کنم
بساط ظلم کنم جمع از یسار و یمین
برو به یار (خلیلی) سلام ما برسان
که ای ادیب سخن سنج شاعر افغان
منم به خدمت تو بنده آشکار و نهان
به سان سوسن آزاده با هزار زبان
دهان به مدح و ثنای تو کرده ام شیرین
ندیده ام به جهان چون تو عارف الکن
خصوص که تو تو تو میگویی حه حه حه حسن
قه قند یا شه شکر یا گشاده د دهن
هه هی هلا به بیا باش دلبر مه مه من
له لکنه دهنت هست عقده پروین
اگر چه شعله زد آتش نخست بر جانم
میان نار محبت نموده بریانم
به راه دوست خلیلم نموده قربانم
ز درفشانی این دوستان نمیدانم
که در جواب چه گویم برای آن و به این
یکی گرفته ز جانم یکی ربوده نفس
یکی فکنده به دامم یکی نهاده قفس
یکی نشسته به پیشم یکی ستاده به پس
من ار به خانه سلامت روم ز دست دو کس
به زور قوت بازوی خود کنم تحسین
هزار شکر که ما از نژاد انسانیم
ز پود و تار محبت به عشقه پیچانیم
به جویبار حقیقت چو آب جریانیم
به فکر ملت مظلوم خویش گریانیم
به سان ابر بهاری به فصل فروردین
اگر که سرور جویا ز ما نشد جویا
زنیم چنگ به دامان عروه الوثقى
کنیم انجمن عارفانه ای بر پا
که جز خرد نبود هیچ اندر آنجا جا
به هم مشاعره سازیم شعر های متین
هراتی کرد چو از شعر و شاعری توبه
به شاعران زبر دست همسری توبه
به نزد مردم دانا سخنوری توبه
به هیچ کس ننمایم برابری توبه
که شعر بنده ندارد تلازمی چندین
از استاد شیرین سخن دو اثر بنام های مولود نامه و دٌرِ یتیم به زیور چاپ آراسته شده و ده اثر قلمی باقی مانده که هنوز اقبال چاپ نیافتند.
یکی از نواسه های آن مرحوم ، بانو (پروانه شیرین سخن) که خود نیز شاعر است در مورد پدر بزرگش چنین می گوید:
” مرحوم شیرین سخن در انواع قالب های شعری چون : غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، مخمس، و‌مسدس مهارت داشت.
چنانچه در قالب مسدس اثری بنام مولودنامه دارد که به زیور چاپ مزین گردید و یکی از بهترین منظومات وی پیرامون میلاد فخر کاینات حضرت محمد رسول الله(ص) میباشد، قرار اقرار خودش با استفاده از مطالب و مدارک یکصدو ده جلد کتاب تفسیر و تاریخ در سال ۱۳۲۱ شمسی برشته نظم در آورده که معروف ترین اثر منظوم هراتی است.”
پروانه شیرین سخن می افزاید:
” دو اثر (عشق احمد) و (رهنمای چشتیان) نزد بنده موجود می باشد که بزودی تحت عنوان دیوان هراتی شیرین سخن به دسترس اهل شعر و طریقت قرار خواهد گرفت.”
محترم استاد ولیشاه بهره در مطلبی پیرامون استاد هراتی شیرین سخن در مورد کتاب دٌرِ یتیم آنمرحوم چنین میگوید:
” (کتاب دُر یتیم ) اثرسرایشی استاد شیرین سخن است که زندگانی پیامبرعظیم الشان اسلام در آن به صورت عالمانه با سوز وگداز فروانی ، به رشتۀ نظم آورده شده است .”
همچنین می افزاید:
” شیرین سخن از جملۀ دوستان و ندیمان استاد بهره بود که مرثیه ی لوح مزارش ، سرایش وی است.”
از مرحوم استاد هراتی شیرین سخن دو پسر و دو دختر بجا مانده که تنها یکی از پسرانش بنام محمد یاسین علاقمند شعر و ادبیات بوده و نواسه اش نیز راه پدر بزرگش را در پیش گرفته و شعر می سراید.
وی از دوستان نزدیک زنده یاد استاد خلیل الله خلیلی شاعر مشهور کشور بود، چنانچه بعد از وفات شیرین سخن، استاد خلیلی سروده ای شیوا بر لوح مزار وی سروده و حک گردیده است.
از وی دو پسر و دو دختر بجا ماند و تنها از بین آنها محمد یاسین به شعر و ادبیات علاقه مند بود.
و سر انجام این شخصیت بارز و فرهیخته در سال ۱۳۳۸ خورشیدی جان به جان آفرین سپرد و در حضور تعدادی کثیری از مردم بشمول مقامات دولتی ، علماء ، مشایخ و صوفیان در جوار آرامگاه خواجگان خلوتی به خاک سپرده شد و مرثیه ای توسط زنده یاد استاد خلیلی سروده شده که بر سنگ مزار آنمرحوم حک شده است.
روانش شاد ، یادش گرامی و خاطراتش جاودانه باد
اینهم چند سروده از مرحوم شیرین سخن که تقدیم حضور شما خوانندگان محترم میگردد:
جوابِ سرخ
هرکس که خورد از دم شمشیر آب سرخ
در عرصه وجود کند انقلاب سرخ
روز مصاف از دهن توپ آتشین
دانم که می دهد به مخالف جواب سرخ
جانم فدای آن که به شهر سخن کشد
از نوک خامه یک رقمی پیچ و تاب سرخ
از بس که دشمنان وطن گشته شور چشم
بالا نمی توان ز رخ این دم نقاب سرخ
هر صبحدم به جای عرق دست روزگار
باشد به روی دختر دهقان ، گلاب سرخ
روزی قضا به گردن رشوت ستان کند
از عکس خون بیگنهانش طناب سرخ
مَنْعَم مکن ز باده « هراتی » به آشکار
نوشد به یاد روی وطن از شراب سرخ
رشوت مگیر
ای نامه های مقصد، ما را جواب کن
پای مراد عالمی اندر رکاب کن
تاکی به باغ ناله کشد بلبلِ حزین
ای غنچه یک مراتبه ترک نقاب کن
بر شاخ گل میان چمن چهره بر فروز
از پرتو جما ل جهان آفتاب کن
بیکارگی و کاهلی و تنبلی و ضعف
یک سو گذار در پی صنعت شتاب کن
نه ترس از خدا و نه شرم از خلایق است
ای دزد روز خانه مردم خراب کن
رشوت مگیر ازکس و ناکس به مکر و فن
از مال مردمان تو بسی اجتناب کن
هر دم کند مبارزه با صنف رشوه خوار
جانم فدای شاعرک ِ انقلاب کن
بیدار گشته است چو موسی تمام خلق
پندم « هراتیا » بشنو ترک خواب کن
برگزیده از کتاب مثنوی (عشق احمد)
ز موجودات عالم بینی هرچند
همه صورت بُوَد معنی خداوند
زقاف عشق معنی قیل وقال است
مبارک باد وقت شکر حالست
چو عاشق بگذرد از قیل و قالی
رسد آنگه به یک دریای حالی
تمنای وصال دیدن آرد
ز باغ آن هوا گل چیدن آرد
سر مویی از آن خالی نباشد
دلش هرگز به بی حالی نباشد
بیان عشق چون از من شنیدی
بسرحد ظهور او رسیدی
منابع :
۱ – محمد حسن هراتی شیرین سخن – ( بانو پروانه شیرین سخن ).
۲ – حسن یا هراتی شیرین سخن – ( زنده یاد استاد خلیلی الله خلیلی ) .
۳ – برگی ازتاریخ پرافتخار وماندگار بزرگان شهرما – ( محترم استاد ولی شاه بهره ).
نوت : عناوین اشعار از متن سروده ها انتخاب شده .
(*) – تاریخ تولد ۱۳۱۲ قمری برابر با ۱۲۷۴ خورشیدی صحیح میباشد نظر به یادداشت بانو پروانه شیرین سخن.