هویت گمشده ما،ادامه فصل هفتم
تاریخ نشر چهار شنبه ۱۳ حمل ۱۳۹۹ – اول اپریل ۲۰۲۰ هالند
هویت گمشده ما
قلعه ها و حصار های افغانستان (۴۱)
ادامه فصل هفتم
نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود
۵ – قلعه و حصار تولک غور
تولک در غرب مرکز ولایت غور به فاصله ۱۹۵ کیلومتر از آن قرار دارد. که از سمت شمال به ولسوالی چشت شریف و ولسوالی اوبه ولایت هرات، از طرف جنوب به ولسوالی ساغر ، از طرف شرق به ولسوالی شهرک و از طرف غرب به ولسوالی فرسی ولایت هرات هم مرز است .
اما قلعه تولک به فاصله ۳۵ کیلومتر در شمال غرب تیتان در علاقه تولک بین خطوط ۶۳ درجه و ۴۲ دقیقه و ۴۸ ثانیه طول البلد شرقی و ۳۳ درجه و ۵۸ دقیقه و ۲۴ ثانیه عرض البلد شمالی واقع است. (۱۵۲)
گفته می شود که قلعه تولک از ساخته های ابوعلی محمد بن العباس توکلی بود. مؤلف زین الاخبار این مطلب را چنین برشمرده است :
سرهنگی از ولایت هرات که او را ابوعلی محمد بن العباس توکلی گفتندی عاصی شد، و حصار تولک ابادان کرد و قومی بروی گرد آمدند. پس امیر ابوالحسن مر ابوجعفر زیادی را نامزد کرد تا به حرب توکلی رفت، و او را در حصار تولک بیافت، تا به زنهار آمد و او را به نیشاپور آورد. و همین ابوجعفر زیادی به غور شد و چند حصار از غور فتح کرد. (۱۵۳)
مؤرخان و دانشمندی دیگر از تولک یادآوری نموده اند چنانچه در حواشی تاریخ بیهقی دکتر فیاض در مورد تولک می نگارد که :
تولك: قلعه بوده است از غور در حدود كوههای هرات (۱۵۴) و بیهقی بار دیگر از تولک در زمان سامانی ها یاد نموده می نویسد که : و بروزگار سامانیان مقدّمی كه او را بو جعفر زیادی گفتندی و خویشتن را برابر بو الحسن سیمجور داشتی بحشمت و آلت و عدّت، چند بار بفرمان سامانیان قصد غور كرد و والی هرات وی را بحشر و مردم خویش یاری داد و بسیار جهد كرد و شهامت نمود تا بخیسار و تولک بیش نرسید. و هیچكس چنین در میانه زمین غور نرفت و این كارهای بزرگ نكرد كه این پادشاه محتشم كرد. و همگان رفتند (۱۵۵)
منهاج سراج جوزجانی در طبقات ناصری هنگام که از حبس سلطان سنجر آزاد گردید و دوباره به غور برگشت می نویسد ؛ و چون سلطان علاء الدين به فيروز كوه آمد و بتخت نشست، روى بفتوح ديگر آورد و بلاد باميان و تخارستان در ضبط گرفت، و بلاد جروم و داور، و بست نيز بگرفت، و از خراسان قلعه تولك را كه در جبال. هراتست بعد از مدت شش سال بگرفت. شاعرى بود در حصار تولك او را عمر سراج گفتندى، در وقتى كه جنگ بآخر ميشد و قلعه تولك را بصلح فتح ميكرد اين بيت بگفت.
بر اسپ نشسته و ورلك فولك
مقصود تو تولك است اينك تولك
و بزبان ايشان بالا دوانيدن و بنشيب دوانيدن اسپ را ورلك فولك گویند.(۱۵۶)
جوزجانی در ضمن لشکرکشی سلطان شهاب الدین سام در ضمن فتح قلعه تبرهنده می نویسد که : بعد از آن سلطان غازى، لشكر اسلام را مستعد گردانيد، و بطرف قلعه تبرهنده آمد، و آن قلعه را فتح كرد، و بملك ضياء الدين قاضى تولك محمد عبد السلام نساوى تولكى داد. و آن قاضى ضياء الدين كاتب را پسر عم جد مادرى بود، قاضى مجد الدين تولكى رحمة الله عليه از لشكر هندوستان و غزنين به التماس او يك هزار و دويست مرد تولكى اختيار كرد، و جمله را در خيل او فرمود، و دران قلعه نصب كرد،(۱۵۷)
ضمناً جوزجانی برخی مشخصات قلعه تولک را هنگام حمله مغول به غور معلومات میدهد که :
ملك مبارز الدين حبشى نيزهور، از جهت سلطان محمد خوارزم شاه طاب ثراه، ملك تولك بود، و قلعه تولك حصاريست معلق، با هيچ كوه پيوند ندارد، و بنياد آن قلعه، از عهد منوچهر است، و آرش تيرانداز، آن قلعه را داشته است بر بالاى آن قلعه در سنگ خارا خانهاست، كه آن را ارشى گويند، و امير نصر تولك بر بالاى آن قلعه چاهى بآب رسانيده است، دور چاه بقدر بيست گز در بيست باشد، در سنگ خارا، هرگز آب آن چاه كم نشود به كشش، و پاياب هم ندارد، قلعه بس محكم است، ميان غور و خراسان چون سلطان بدر بلخ آمد، حبشى نيزهور، با لشكر تولك به بلخ باز آمد و خدمت درگاه اعلى دريافت، او را فرمان شد، تا به تولك باز رود، و كار قلعه و استعداد جنگ مغل مرتب كند، چون باز آمد، اول سال سنه سبع و عشر و ستمائة، چند كرت سوار مغل ببالاى قلعه آمد، و در حوالى بدوانيده و در شهور سنه ثمان و عشر و ستمائة، فيقونوين كه داماد چنگيزخان بود، و چهل هزار سوار مغل، و ديگر اصناف داشت، با لشكر بپاى قلعه تولك آمد، حبشى نيزهور، ازو مالى قبول كرد، و از قلعه فرود آمد، و او را خدمت كرد، و بقلعه بازگشت، و حبشى نيزهور، آن مال كه قبول كرده بود، بر اهل تولك قسمت كرد، (۱۵۸) مرحوم خلیل الله خلیلی دانشمند و شاعر معاصر کشور حدود صد سال قبل در مورد قلعه غور همچنان یادداشت مغتنمی ارایه نموده است : تولک حکومت درجه دوم به سمت جنوب غربی شهر به فاصله چهل کرور تخمیناً واقع است. در پهلوی قلعهء که مرکز حکومت در آنجا است پیشتر قلعه بزرگی بوده به نام تولک یاد می شده و از این جهت تمام توابع و ملحقات انرا تولک می نامند. تولک در کوهستانات پرسنگی واقع است و به دره های کوچک و بزرگ تقسیم می شود. (۱۵۹)
گفته میشود قلعه تولک از سیستم آبیاری یا کانالزسیون مجهر برخوردار بوده است و حوض بزرگی بالای این قلعه هنوز هم وجود دارد. در اطراف دامنه این کوه بچه کانال که از خشت های پخته تعبیه شده است دیده می شود که از راه دور و یا دامنه یکی از چشمه های که در یکی ازکوه های اطراف موجود بوده آب انتقال می نمود. .همچنان در اثر کندن تهداب ها بقایای خشت پخته بدست آمده است که مردم تولک برای کانالزسیون و یا ساختمان منازل استفاده می نمودند.
زیرنویسها
درود ها نثار برادر محترم و دانشمند گرامی جناب استاد شاه محمود محمود !
جهانی سپاس از معلومات عالی و نوشته زیبا و پژوهشی تان در مورد قلعه و حصار تولک غور و ادامه سلسله مقالات هویت گمشدهء ما.امیدوارم که هموطنان عزیز و خواننده گان محترم سایت ۲۴ ساعت و فیسبوک های آن با مطالعه این مقالات عالی و آموزنده هویتی که سالهاست گم نموده اند پیدا نمایند و آنرا به دوستان و علاقمندان عزیز یکه به موضوعات تاریخی و فرهنگی کشور خود علاقمند اند ایمیل نمایند تا آنها هم بتوانند از این معلومات های آموزنده و خواندنی مستفید شوند . زنده و سلامت باشید . مهدی بشیر
برادر دانشمند و گرانقدرم جناب محمد مهدی جان بشیر را بابت این پیام ارزنده و کار های مثمر و همیشگی شان در سایت وزین و معتبر ومردمی ۲۴ ساعت تشکر و سپاسگزارم . امروز زمانیکه مطلبت خویش را در سایت دیدم که شما با وجود مشغولیت های فراوان و ناراحتی های جسمی با زیبایی و دیزاین فوق العاده آراسته و انتشار داده اید . حس خوبی برایم دست داد و اشک روی مژه هایم را احساس کردم . از خداوند متعال استدعا دارم تا شما را در قدم اول با صحتمندی همراه داشته باشند و ثانیاً روز های خوش در کنار خانواده محترم تان داشته باشید مکرراُ از کار های ارزنده تان سپاسمندم دست گل تان درد نکند.
درود ها بر محترم جناب اقای محمود
بسیار عالی و اموزنده واقعا نکته های که شخصا خودم در باره اصلا معلومات نداشتم چی خوب شد که ما می توانیم همه رسانی کنیم حتا از طریق گفتاری.
موفق و سرافراز باشید
گرانقدر هیله خان تشکر از حضور و پیام ارزنده تان . خوشحالم که مطالب را همراه اید. همراهی تان ستودنی است . حسن نظر تان برایم بسیار گرانبها است . سعادت و سلامتی تان را از ایزد منان استدعا دارم و ارزومندم مطالب بعدی نیز مورد توجه شما قرار بگیرند.