۲۴ ساعت

قلعه دهدادی یا قلعه جنگی امروزی یا فرقه ۱۸ وزارت دفاع بنابر ضرورت نظامی و خطرات سیاسی در سال ۱۲۶۸ هـ ش مساوی ۱۳۰۶ هـ ق مطابق ۱۸۸۹ م به دستور امیر عبدالرحمن خان در تپه بلند بنام زیارت خواجه سبز پوش اعمار گردیده است .

بنابر نوشته های متاخرین باعمله و فعله که احتمالاً تعداد آن به ۱۸۰۰۰ نفر میرسید در دوازده سال زیر نظر مهندسین و معماران و نجاران وقت بنا گردیده است.
عوامل ایجاد قلعه های جنگی به خصوص در سرحدات کشور ؛ حفظ و حراست مملکت بود .
امیر عبدالرحمن خان که دوران نوجوانی و جوانی خویش را در ولایت بلخ به خصوص در تخته پل و تاشقرغان ( خُلم ) سپری نموده بود از وضعیت اراضی این مناطق اطلاع کافی داشت .

زمانیکه سردار اسحق خان پسر کاکایش در سال« ۱۸۸۸م مطابق ۱۳۰۵هـ ق مساوی ۱۲۶۷ هـ ش » با استفاده از فرصت به بهانه دادخواهی از مظلومان که تحت ستم امیر جابر قرار گرفته بودند قیام و اعلان سلطنت نموده و لشکری را آماده و برای حمله به کابل اقدام نمود.

اما امیر کسی نبود که به این زودی تسلیم سرنوشت گردد بنآ قشون خویش را از دو طریق به آن سمت فرستاد که در نتیجه سردار اسحق خان شکست خورده و به دولت بخارا و روسیه تزاری پناه برد.
بعد از این واقعه امیر شخصاً در ماه صفر ۱۳۰۶ هـ ق به سمت شمال کشور رخت سفر بست و پسرش شهزاده حبیب الله خان به عوضش در کابل نیابت سلطنت را داشت.

امیر زمانیکه به مزارشریف آمد در حین رسم گذشت عسکری یک نفر از صف بیرون آمده و با تفنگ خویش به سوی امیر شلیک نمود. اما امیر در حین شلیک ناخودآگاه خواست با نفر پهلوی خویش حرف بزند که مرمی به چوکی اصابت کرد و یکی از محافظین او را زخمی ساخت .(۲)
امیر عبدالرحمن تقریباً سال متذکره را در بلخ ماند و به سرکوبی قیام ها و شورش بدخشان و تنظیم امور صفحات شمال مصروف گردید. به خصوص اشغال ولایت پنجده توسط روسیه تزاری در سال ۱۸۸۵ م و رفتن سردار اسحق خان نزد روسها توجه او را به ساخت و اعمار اردوگاه های نظامی معطوف داشت.

مرحوم غبار می نویسد که : « … امیر عبدالرحمن خان از بیطرفی دولت روس نسبت به افغانستان اطمینان نداشت و تحکیمات نظامی و تمرکز قوا را در مقابل سرحدات روسیه فراموش نمیکرد. او در نقاط مهم سرحد طویل با روسیه چون دهدادی بلخ و شهر های میمنه و هرات قلعه های نظامی و عسکری ساخلوی قوی داشت …» (۳)
امیر برعلاوه استحکامات نظامی در سال ۱۳۰۶ هـ ق مطابق ۱۸۸۹ م « باغ جهان نما به امر حضرت الا در عیدگاه بلده مذکور احداث گشت » (۴) همچنان در ماه رمضان همان سال اعمار « پل نهر مرغاب بنام جنرال غوث الدین خان [ لوگری ] که در میمنه اقامت داشت نفاذ یافت » (۵)
ضمناً یادداشتهای کاتب در سراج التواریخ میخوانیم که : « … در همین هنگام سلام خانه عام به امر حضرت والا در مزار شریف بنیاد و در اندک زمان آباد شد و در باغ مسافر خان مناری جهت گشاد دادن توپ نصف التهار افراخته گردید، و قلعه متین و حصن و حصین در موضع ده دادی احداث گشته به مدت چندی آباد شد » (۶)
خوشبختانه امیر عبدالرحمن خان در کتابی خویش بیشتر از همه قلاع و ابادی ها در مورد قلعه دهدادی با نکات نظرنظامی بحث و گفتگو وتوضیح داده است که :
« … در کناره دیگری یعنی سرحد شمال مغربی افغانستان قلعه دهدادی را که به جهت استحکام و محافظت آن سرحد، به پا نموده ام در مدت دوازده سال به اتمام رسیده است و در ظرف این مدت چندین هزار نفر استاد و عمله در آنجا کار می کردند.

قلعه مذکور بالای کوه مرتفعی ساخته شده که مشرف بر راههای است که از رود جیحون به طرف سرحدات افغانستان می ایند. استحکامات این قلعه ، زیر زمینی مخفی می باشد و به جهت هیچ یک از توپهای بزرگ امکان ندارد به قلعه لطمه وارد آورد و اظهارات بعضی از ماهرین فن نظامی صحیح می باشد که می گویند قلعه جات هر قدر هم که محکم باشد در حضور توپخانه و توپهای بزرگ این زمان هیچ اعتبار ندارد، ولی توپهای بحری ماشینی توپر و توپ های کروپ و هاچکیس و مازنفلد و ماکسیم و سایر اقسام ادوات حربیه جدید که دراین قلعه جات سرحدی دارم، از بهترین اقسام ادوات حربیه است که امروزه در دولتهای دیگری دیده می شود. و اگر اختراعات تازه دیگر هم به عمل بیاید، من اول شخصی خواهم بود که آنها را تحصیل نمایم و دراین باب از همسایه های خود خیلی عقب نخواهم بود . (۷)
در ساخت و ساز و نقشه قلعه ؛ امیر عبدالرحمن خان با مشوره مهندسین که ارگ کابل را طرح نموده بودند مانند عبدالسبحان خان و عبدالرحمن نام تهیه و به رهنمای و سرپرستی عبدالقادر قریشی و ناظرین اعمار قلعه هریک منشی نذیر و منشی محمد بخش اعمار آن در سال ۱۳۰۶ هـ ق مطابق ۱۸۸۹ م آغاز گردید.در حالیکه در لوح که در کنار دروازه ورودی قلعه جنگی نصب گردیده است اتمام و ساخت قلعه را ۱۳۰۶ هـ ق مطابق ۱۸۸۹ م ذکر کرده اند که اشتباه میباشد.

همچنان برخی نویسنده ها به این باورند که اتمام قلعه در همان سال است در حالیکه ساخت و اعمار قلعه بنابر گفته امیر عبدالرحمن خان دوازده سال را در بر میگیرد و سال متذکره فقط ۹ سال از سلطنت موصوف گذشته است . که با این حساب قلعه دهدادی در سال ۱۸۹۹ م مساوی به ۱۳۱۷ هـ ق مطابق ۱۲۷۸ هـ ش تکمیل و اعمار گردیده است .
این قلعه توسط گل پخته یا پخسه ایی که مشهورترین پخسه کاران و نجاران لایق و ورزیده کشور اعمار شده است.
کورنیلوف افسر روسی که در سال ۱۸۹۹ م احتمالاً از این ساحه دیدن نموده است قلعه را از نگاه نظامی بررسی و یادداشتی خود را یقیناً به دولت روسیه تحویل داده است موصوف می نگارد که قلعه شامل :
۱ – سه کندک سواره نظام ؛ شامل ۸۰۰ نفر بدون سپاه که در اقچه و شبرغان و دیگر نقاط بود.
۲ – ۴ کندک پیاده نظام شامل ۲۴۰۰ سرباز.
۳ – نیروی بزرگ توپخانه که شامل ۲۴ توپ کوهستانی یا غرنی ، ۸ توپ صحرایی و ۱۲ توپ بزرگ سنگین و یک توپ ثقیل .
افسر روسی کرونیلوف قومندان کل نیروهای روسی که در سال ۱۸۹۹ م شخصا آن را بازنویسی کرده؛ می نویسد: ” قلعه در دامنه ی طولانی قرار دارد که بعد ازقله های هندوکش در شمال موقعیت استراتیژیک نظامی بهتر برای بلخ، تخت پل و مزار شریف دارد . حتی تا حدودی برای محافظت از آتش توپخانه قوی ؛ در طرح قلعه دهدادی مجموعه ای از جبهه های زیرزمینی و مخفی مد نظر گرفته شده است . که در خطوط چند ضلعی قلعه مشهود است . قلعه در حدود ۷۰۰ یارد مساوی ۶۴۰ متر قرار دارد .
قلعه دهدادی در ۹ ضلع آباد و با برج های که از ریزه سنگ ها قدافراشته است ، پیوست میگردد و دیوار ضخیم و بزرگ با تیرکش ها که دیوار اصلی را تشکیل میدهد شکل گرفته است . دو دیوار دیگر اطراف تپه را احاطه نموده است که یکی در دامنه قلعه و سومی در اطراف خندق آباد گردیده است . که متاسفانه دیوار سومی بنابر گذشت زمان و تخریبات و موجودیت اراضی زراعتی بخشی بیشتر آن تخریب گردیده است و چندان به نظر نمیخورد . اما دو دیوار آن مشهود است .
قلعه دهدادی متفاوت از تمام قلعه های است که امیر عبدالرحمن خان در طول دوران سلطنت خویش اعمار نموده است. بناً خصوصیت قلعه دهدادی خاص و منحصر به فرد میباشد.
کورنیلوف افسر روسی در مورد خصوصیات قلعه متذکره مینویسید که خلاصه انرا دراین مختصر میخوانید: دیوار شمالی قلعه با خصوصیات متفاوت قرار دارد و نسبت به اضلاع جنوبی کوچک یا پست تر اعمار شده است تا در مقابل زمین انعطاف داشته باشد برخلاق بخش جنوبی با ارتفاع بلند استاده است تا برای اتش توپخانه به جانب شمالی کمک نماید.
همچنان دیوار ها در مقابل زلزله چهارمرتبه مقاوم تر اباد گردیده است در کل ارتفاع قلعه بصورت اوسط تا ۳۰ فًت میرسید و ایجاد حندق در اطراف قلعه برای شرایط محلی مناسب حفر گردیده است .
تونل های مارپیچ با اطاق ها زیرزمینی ساختمان نظامی و دفاعی بزرگی به این قلعه داده است ذخایر و مهمات در زیرزمینی های جنوب قلعه ذخیره میگردید و دسترس به آن اسان نبود. زیرزمینی قلعه توسط تونل ها به بیرون مانند دروازه های مخفی راه داشت. تا پیاده نظام از طریق این دروازهه ها خود را به دیوار های دوم و سوم رسانده و جلو هجوم دشمن را بگیرند.

تنها امکان تخریب زمانی صورت میگیرد که حملات متداوم بالای قلعه صورت بگیرد . (۸) ( در سال ۲۰۰۱ م زمانیکه قوای امریکایی بالای قلعه دهدادی از جمله ۳۰ حمله هوایی؛ ۲۸ حمله هوایی آ» به داخل قلعه انجام دادند . که تخریبات و کشتار زیادی را همراه داشت )
احصاییه که در سال ۱۹۱۲ م از این قلعه در دست است که: قلعه یک غند سواره ، دو کندک توپخانه صحرایی و یک کندک کوهی و سه کندک پیاده نظام تحت قومانده فیض محمد خان قرار داشت.
قلعه دهدادی مشهور به قلعه جنگی در جریان جنگ های دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد از اثر اصابت بم و تجهیزات نظامی ثقیله رو به تخریب گذاشت برج های شمال شرقی و جنوب غربی آن تخریب و دیوار ها و یک تعداد اطاق ها نیز شکست و ریخت نمود. تا اینکه توسط تورنجنرال زلمی ویسا قومندان قول اردوی ۲۰۹ شاهین در سال ۱۳۸۹ – ۱۳۹۱ قصر قلعه ، مسجد، برج ها و دیوار ها و اطاق ها بازسازی و ترمیم اساسی گردید و در صحن قلعه پارک و چمن احداث شده است .

ضمناً امروز ما شاهد نماد یادگاری درمحل کشته شدن اولین امریکایی به نام مایک اسپین کارمند « سیا » را در محوطه قلعه می بینیم . (۹)

نوت : مقدمه و ماخذ به نسبت طویل شدن مطلب دراین جا حذف گردیده است .

زیرنویسها :