۲۴ ساعت

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

برج ها و دیوار های ارگ هرات :
قلعه اختیارالدین دارای ۲۱ برج میباشد. اما بنابر یادداشتی مجله هرات باستان ؛ که قلعۀ اختیارالدین دارای ۱۹ برج بوده است . دیده میشود که دو برج از قلم نویسنده باز مانده باشد که به این ترتیب.

۷ برج در قسمت شمال که سه برج آن بصورت نیمه کاره میباشد.
۳ برج در قسمت شرق قلعه .
۶ برج در جنوب قلعه .
یک برج در جنوب غرب .
دو برج در قسمت غرب که یکی از این برجها، برج تیموری میباشد که اکثر مؤرخین این برج را یادگاردوره درخشان تیموریان یادنموده اند.
دو برج دیگردر اطراف دروازه ورودی قلعه بالاواقع شده است.
قلعه پائین که آباد تر از قلعه بالا میباشد ۱۰۵ عدد ناودان دارد که همگی آنها از سفال وبسیار اساسی ومحکم ساخته شده است. (۴۴)

کار باز سازی و اعمار مجدد دیوار ها و برج های ارگ هرات به روزیکشنبه دهم ماه اسد ۱۳۵۵ هـ ش مطابق اول اگست ۱۹۷۶ م تا سال ۱۳۵۹ هـ ش کار ترمیم قلعه اختیارالدین تحت پروگرام های انکشافی ملل متحد ومسؤولیت متخصصین یونسکو با همکاری دانشمندان داخلی اغاز و ادامه داشت.
برج های متعدد قلعه که زیبایی انرا دوبالا ساخته است توآم با دیوار های ان از عهد تیموریان باقیمانده است . هنگام ترمیم این برج ها و دیوار ها تلاش شده تا سبک دوره اسلامی به ویژه روزگار تیموری احیآ و حفظ گردد. در وقت حفریات که تحت نظر باستان شناس بلجیمی صورت گرفته ، سفال ها و تیکر های بدست آمده که از آثار دوره تیموری و صفوی شناخته شده است.

ترمیمات قلعه بالا :
۱ – برج جنوب شرقی که دارای سه متر طول بوده و ارتفاع آن از قاعده به ۱۶ مترو قطر آن ۶،۷ متر میرسد. این برج با درنظرداشت سابقهٔ معماری و تاریخی آن از کیفیت عالی و ارزشمندی برخوردار است به شکلی فنی و مرغوب ترمیم شده است .
۲ – دیوار اصلی شرقی که برج جنوب شرقی را با برج وسطی شرقی وصل میکند دارای تیرکش های متعدد بوده و در حدود ۲۰ متر طول و ۱۲ متر ارتفاع دارد.
۳ – برج وسطی شرقی که دارای سه منزل بوده و ارتفاع آن ۱۴،۵ متر و قطر آن به ۳،۹ متر میرسد و ترمیم آن به اتمام رسیده است .
۴ – دیوار اصلی شرقی و اطاق های که برج وسطی شرقی را به برج شمال شرقی وصل مینماید و طول آن به ۱۴ متر و ارتفاع آن از قاعده اش به ۱۳ متر میرسد.
۵ – برج شمال شرقی که دارای سه منزل بوده و ترمیم ان به شکلی فنی صورت گرفته که توسط رینگ های کانکریتی در مقابل زلزله و دیگر حوادث مقاوم باشد. ارتفاع این برج از قاعده اش به ۱۲،۲۰ متر وقطر آن به ۶ متر میرسد.
۶ – دو اطاق قاعده غربی به طول ۱۵متر و عرض ۷ متر و ارتفاع ۴ متر با بادرو های ساحهٔ شمال شرقی ترمیم گردیده است .
۷ – دیوار اصلی سمت شمال متصل قسمت برج شمالی که دارای طول ۳۷ متر و ارتفاع ۱۲ متر می باشد.
۸ – برج دومی شمالی که دارای ارتفاع ۱۳ متر و قطر ۸ متر می باشد و در حدود ارتفاع ۱۱،۵ مترکاملاً سنگ و خشت پًر گردیده است .
۹ – دیوار اصلی شمالی متصل سمت غرب برج نمره دوم شمال قلعه بالا که دارای طول ۲۰،۶ متر و ارتفاع ۱۲ متر میباشد.
۱۰ – برج سومی شمال قلعه بالا که دارای سه منزل بوده و ارتفاع آن به ۱۴ متر و قطر آن به ۴،۲۵ متر می باشد.
۱۱ – دیوار اصلی شمالی متصل سمت غرب برج نمره سوم شمالی که دارای طول ۳۰ متر و ارتفاع ۱۳ متر می باشد.
۱۲ – برج نزدیک دروازهٔ ورودی شمالی که چهار منزل داشته و دارای ارتفاع ۱۴،۵ متر و قطر ۳ متر می باشد.
۱۳ – دیوار اصلی مرکز که برج نزدیک دروازهٔ ورودی شمالی را به برج طرف چپ دهلیز ورودی قلعه بالا متصل میسازد و ۱۴ متر طول و ۱۳ متر ارتفاع دارد.
۱۴ – برج طرف چپ دهلیز ورودی قلعه بالا که ۱۴ متر ارتفاع و ۳ متر قطر داشته و دو منزل دارد.
۱۵ – دیوار اصلی مرکزی بالای دروازه و بین دو برج دروازهٔ قلعه بالا که دارای طول ۵،۵ متر و ارتفاع ۱۳ متر میباشد.
۱۶ – برج طرف راست دهلیز ورودی قلعه بالا که دارای ارتفاع ۱۲ متر و قطر ۳ متر می باشد و دو منزل دارد.
۱۷ – دیوار اصلی که برج طرف راست دهلیز ورودی قلعه بالا را به برج نزدیک دروازهٔ ورودی جنوبی وصل میسازد و ۹،۴ متر طول و ۱۳ متر ارتفاع دارد.
۱۸ – برج نزدیک دروازهٔ ورودی جنوبی که از بزرگترین برج های قلعه به شمار می آید دارای ارتفاع ۱۹،۲۰ متر و قطر ۹،۵ متر بوده و دو منزل دارد.
۱۹ – دیوار اصلی جنوبی متصل شرق برج نزدیک دروازهٔ ورودی جنوبی که دارای طول ۳۰ متر و ارتفاع ده متر می باشد.
۲۰ – برج دومی جنوبی که دارای سه منزل بوده و تمام منازل آن توسط رینگ های کانکریتی علیه زلزله استحکام گردیده و دارای ارتفاع ۱۵ متر و قطر ۴،۶ متر میباشد .
۲۱ – ترمیم برج سومی جنوبی و دیوار های متصل شرقی و غربی این برج تا سال ۱۳۵۹ هـ ش زیر کار بود.
چون قلعه بالا کاملاً توسط خاک و پارچه و سنگ پوشیده بود وقت زیادی صرف پاک کاری آن با وسایل دست داشته ابتدایی شده و در حدود ده هزار و ۴۴۰ متر مکعب خاک و پارچه از داخل قلعه به مدت دو سال به بیرون انتقال داده شده است .
اما ترمیم برج و دیوار های قلعه پایین :
۱ – ترمیم چهار اطاق دفتر به طول ۱۵ متر و عرض ده متر.
۲ – ترمیم چهار اطاق بالای دفتر.
۳ ترمیم دیوار اصلی سمت شمال که متصل به قسمت برج نزدیک دروازهٔ ورودی شمالی می باشد و ۳۰ متر طول و ۱۲ متر عرض ارتفاع دارد.
۴ – ترمیم چهارگالری که دو گالری ان ۶۲ متر طول و گالری دیگر ۵۰ متر طول داشته و هرکدام داری ۴ متر عرض می باشد.
۵ – موزیم نظامی به طول ۳۵ متر و عرض ۱۶ متر و ارتفاع ۴ متر.
۶ – موزیم ملی به طول ۲۵ متر با دو اطاق فوقانی آن .
۷ – برج تیموری به ارتفاع ۲۰ متراز قاعده وقطر آن ۸ متر که سه منزل دارد .
۸ – دیوار متصل شرقی برج تیموری به طول ۲۰ متر و ارتفاع ده متر.
۹ – دیوار که برج تیموری را با برج شمال غربی وصل می نماید و دارای ۱۵ متر طول و ۸ متر ارتفاع می باشد.
۱۰ – برج شمال غربی که دو منزل داشته و ارتفاع آن به ۶ متر و قطر آن به ۱۵ متر می رسد.
۱۱ – دیوار متصل سمت جنوب برج شمال غربی به طول ۸ متر و ارتفاع ۷ متر.
۱۲ – ۴ اطاق قاعدهٔ برج تیموری که باز سازی شده است .
پاک کاری و خاک برداری و پارچه های اضافی از داخل قلعه پایین که در حدود ۸ هزار متر مکعب به بیرون انتقال داده شده است . (۴۵)

مسجد ارگ هرات :
در قسمت غربی دروازه جنوب یک مسجد بسیار با ارزش و زیبا موجوداست.
اما مؤرخین که در کتب خود، تاریخ قلعه اختیارالدین را نوشته اند متأسفانه از جزئیات داخل قلعه هیچ یاد آوری نکرده اند به جز از مجله هرات باستان که درسال ۱۳۵۸ هـ ش در کابل به نشرمی رسیده فقط ازچند گالری شمالی وبعضی از برجهای که درسال ۱۳۵۸هـ ش تحت ترمیم بوده اند یاد آوری کرده که آن هم کافی نیست .
در باره این مسجد معـلومات مؤثق در دست نیست لیکن آمر آبدات تاریخی هرات می گوید که این مسجد مبارک از زمان وزیر یار محمد خان الکوزائی میباشد موصوف اضافه می کند که طرز ساختمان مسجد نشان میدهد که قبلاً هم در این جا مسجد بوده اما در زمان یار محمد خان ترمیم اساسی صورت گرفته ولی در تخریبات فرقه مشرحیات الله خان بلوچ این مسجد نیز تخریب شد .
در سال ۱۳۵۴ هـ ش ضمن ترمیم حصه های دیگر قلعه تاریخی اختیارالدین مسجد هم دوباره ترمیم شد . که فعلاً این عبادت گاه زیبا در قلعه تاریخی اختیارالدین آباد می باشد اما به نظر می رسد که داخل مسجد در سالهای نزدیک هم ترمیم شده باشد .
طول آن از داخل ۱۲ متر و عرض آن دو نیم متر و ضخامت دیوارها یک و نیم مترمیباشد. این مسجد دارای دو کلکین ویک دروازه دو پله یی است که اندازه کلــکین وسطی سه متردرسه متر واندازه یک کلکین دیگر دو و نیم متر در دو نیم متر می باشد. اندازه دروازه نیز دومتر ونیم در دومترونیم است نوع پوشش این مسجد گنبدی پوش بوده و دارای سه گنبد است .

گالری ها و سالون های ارگ هرات :
درسال ۱۳۸۴هـ ش مطابق ۲۰۰۵ م قلعه تاریخی اختیارالدین ازملکیت وزارت دفاع به وزارت اطلاعات وفرهنگ تعلق گرفت که فعلاً جزء آبدات تاریخی هرات گردیده است .
بنابران درسال ۱۳۸۵هـ ش با بودجه ای که وزارت اطلاعات وفرهنگ به دسترس آبدات تاریخی هرات گذاشته بود، خشت فرش داخل گالری های سمت شمال داخل قلعۀ وسمت غرب وبعضی ترمیمات دیگر از جمله آباد کردن دروازه وکلکین به تمام قلعه پایین میباشد. اندازه گیری های که ازطول گالری ها صورت گرفته ازبیرون وعرض گالری ها از داخل اندازه گیری شده است .
درقسمت شمال قلعه سه گالری بزرگ وجود دارد که هرکدام به طول ۷۳ متر وعرض۴ متر میباشد وضخامت دیوارهای آن دو متراست.
درقسمت جنوب قلعه یک گالری بزرگ دیگر نیز میباشد که طول آن از دروازه ورودی قلعه پائین تا به موزیم ملی هـرات ۷۵ متر وعرض ۴ متر است. درقسمت جنوب غرب قلعه گالری دیگری است که ازدروازه ورودی تا به سالون بزرگ غرب۳۷ متر طول و عرض آن به ۴ متر میرسد.
درقسمت غرب قلعه دو سالون بزرگ وجود دارد که طول هر کدام به ۱۶،۵ وعرض آنها به ۴،۵متر میرسد وضخامت دیوار های این دو سالون ۱،۵ متر میباشد. درقسمت شرق قلعه گالری دیگریست که فعلاً به حیث موزیم ملی هرات ازآن استفاده می شود که طول آن ۳۳ متر و عرض آن ۱۴ متر با دیوار های آن می با شد. واین گالری گنبدی پوش ودارای ۱۴ گنبد ویک دروازه ورودی است. در قسمت وسطی قلعه پائین گالری دیگریست که به نام موزیم نظامی یاد میشود که فعلاً به حیث آرشیف ازگالری مذکور استفاده صورت میگردد که طول آن ۳۵ متر وعرض آن ۱۶ متر و دارای دو دروازه است که یکی از قسمت شرق و دیگری از قسمت غرب باز می شود و این تعمیر بزرگ گنبدی پوش دارای ۲۱ گنبد دارد.

حمام ارگ هرات مسما به حمام دختر شاه :
در قسمت شمال قلعه بالای یک اطاق وجود دارد که در داخل آن بعضی از بقایای مینیاتوری در روی دیوار ها بجا مانده و حوض آبی نیز در آنجا می باشد که نشان میدهد درین مکان حمامی بوده که هم اکنون بنام حمام دختر شاه مشهور است بنابر بیان آمر حفظ آبدات تاریخی هرات ؛ چون در باره تاریخ این حمام در کتب تاریخی تذکری داده نشده به ما معلوم نیست که این حمام به دختر کدام شاه نسبت داده می شود.
اما راجع به مینیاتوری های روی دیوارها وسقف حوض آن حمـــام می گوید که این مینیاتوری ها از زمان سپه سالار فرامرز خان متوفی ۱۳۲۴ هـ که از طرف امیر عبدالرحمن خان که در هرات حاکم بوده باقی مانده است ، متأ سفانه از هنرمنــدی که این حمام را مینیاتوری کرده هیچ معلوماتی دردست نیست بهر حال این حمام یکی از دیدنی های قلعه اختیارالدین میباشد که توجه هر بازدید کننده را به خود جلب میکند. (۴۶)

موزیم ها :
در درون این بنای تاریخی، موزیم ملی هرات قرار دارد که یکی از چهار موزیم ولایتی افغانستان است که به روی همگان باز می باشد. در پهلوی موزیم ملی ، موزیم نظامی به طول ۳۵ متر و عرض ۱۶ متر و ارتفاع ۴ متر نیز موجود بود.
در حالیکه موزیم ملی به طول ۲۵ متر با دو اطاق فوقانی آن قرار داشت .
موزیم هنرهای اسلامی برلین که با انستیتوت باستان شناسی آلمان کار می‌کند، در تهیه آثار و نمایش آن همکاری کرده است. از جمله ۱۱۰۰ اثر تاریخی از هرات حدود ۲۵۰ آن در این بنای تاریخی به نمایش گذاشته شده است.
در این موزیم ۱۵۹۹ اثرتاریخی ثبت شده که توسط باستان شناسان خارجی از جمله باستان‌ شناسان آلمانی و با دوره‌ های تاریخی آنها به سه زبان پشتو، دری و انگلیسی مشخص گردیده است.
آثاری که در این موزیم نگاهداری می‌شود، شامل اثاری از دوره‌ های غزنویان، غوریان، ملکوک کرت، تیموریان می‌باشد. بیشتر این اثار‌ از سنگ، سفال، فلز، کاشی و چوب ساخته شده که به شکل‌های مختلفی مانند ظروف خانه، مجسمه‌ حیوانات، سکه‌ها، سلاح‌های جنگی و زیورات وجود دارد.
این موزیم به تاریخ ۲۴ میزان سال ۱۳۰۳ هـ ش در زمان امان‌الله خان زمانیکه شجاع الدوله خان رییس تنظیمه ولایت هرات بود، بنا به دستور شاه درداخل قلعه اختیارالدین بنیان‌ گذاری شد که درطول عمرش بارها مورد دست‌ بُرد سارقین قرار گرفت. بنا برگفته ریاست اطلاعات و فرهنک ولایت هرات دردوره طالبان درحدود ۱۵۰ مجسمه وتندیس نایاب این موزیم توسط تیشه وتبر شکستانده شده است .
برخی دیگر می نویسند که : در دوران حاکمیت طالبان، در حدود ۱۱٠ مجسمه به شدت آسیب دید و ٢٨ سکه طلا، ٨٢۶ سکه نقره، ٨۱۱ سکه مسی مربوط به دوره ساسانی و قاجاری، ۵٢ مینیاتور و تابلوی‌های نقاشی، از جمله یک پرتره‌ی امیر عبدالرحمان‌خان و یک قبضه تفنگ ساخت هرات از زمان تیموری‌ها، نابود شد و در روزهای آخرحکومت آنان، ۴۵ نسخه دست‌ نویس گرانبها نیز به سرقت رفت. (۴۷)
بسیاری از این آثار مربوط به قرن های دهم و سیزدهم میلادی است، زمانی که هرات مرکز سیاست و فرهنگ بود. ظروف سفالین، وسایل فلزی، سنگ مقبره بهزاد نقاش بزرگ هرات و نسخه های خطی شامل این آثار هستند. (۴۸)