۲۴ ساعت

باغ و قصرمهمانخانه (مَقَرامروزی ولایت کابل)

تاریخ نشر چهار شنبه  دوم عقرب  ۱۳۹۷ – ۲۴ اکتوبر   ۲۰۱۸–  هالند

باغ و قصرمهمانخانه

( مَقَر امروزی ولایت کابل )

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

مقدمه :
امیر عبدالرحمن خان بعد از آنکه به سلطنت رسید . یگانه جایگاه سلاطین کشور یعنی بالاحصار کابل در اثر هجوم و غارت انگلیس ها در تجاوز دوم در سال ۱۸۷۹ م ویران و به اتش کشیده شده بود . بنابران برای شاه مشکل بود که از کجا امر و نهی کند و یا جای برای بودباش داشته باشد.

بنابران برای سکونت پادشاه مکان مناسبی وجود نداشت. عبدالرحمن خان شب اول را در منزل غازی عبدالله خان وردک که در ده افغانان کنونی قرار داشت، سپری کرد. و بنابر بیان کاتب در سراج التواریخ امیر بعداً برای چند روز دیگر در عمارت دروازه سفید شیرپور اقامت گزید. (۱)
متعاقباً در منزل میرزا محمد حسن خان دبیرالملک واقع محله مرادخانی با آنکه گنجایش تمکن حرم محترم را نداشت برای رفع حاجت چندی مرمت نموده دیوان خانه خاص و عام افراخته گشت (۲) امیر هنوز در منزل دبیرالملک بود که صبحگاهی از منزل واقع مراد خانی برای پیداکردن منزل بهتر بیرون شده و در حین قدم زدن ساحه باغ پهلوان محمد نور توجه اش را جلب نموده پسندیده و برای طرح اعمار ارگ دارالسلطنه کابل تصمیم اتخاذ نمود . نقشه یی اماده نمود و زمانیکه برای سپری نمودن تعطیلات زمستانی در جلال اباد بود توسط نامه به پسر خود حبیب الله خان هدایت داد تا تهداب ارگ را گذاشته و کار اعمار آنرا آغاز نماید. کاتب مینویسد که : « …. و هم شهزاده آزاده سردار حبیب الله خان را فرمان از حضور اقدس صادر شد که باغ پهلوان محمد نور واقع شمال شهر که حضرت والا در سال ۱۲۹۹ هـ ق برای تعمیر و احداث ارگ پادشاهی پسند کرده بود اساس ارگ نهاده به تعمیر آن پردازید چنانکه شهزاده به امر حضرت والا صرف خیرات و مبرات کرده و فاتحه بنیاد نهادن ارگ را خوانده و به قرار نقشه که از حضور والا برایش رسیده بود به توسط معماران و بنایان به کار آن پرداخته آمد …» (۳)
به همین منظور امیر عبدالرحمن خان دو صد جریب زمین معادل ۵۰۰۰ یارد مساوی ۴۵۷۲ متر را در ناحیه ی مذکور اختصاص داد و از معماران و انجنیران فوق خواست تا با استفاده از همه ی امکانات، قلعه مستحکم موسوم به ارگ شاهی را در وسط باغ وسیع بنا نهد، گروه انجنیران مذکور زیر نظر سید یاقوت شاه چرخی از نزدیکان و افراد مورد اعتماد امیر با جدیت تمام و مطابق با طرح معماری آن روزگار قلعه را با دیوار های کنگره دار و تیرکش ها و دیگر امکانات دفاعی ساختند و در اطراف آن دیوار خندقی برای آب کندند. هم چنین در چهار طرف دیوار، چهار برج مخروطی شکل که در خویش تیرکش های توپ و سایر تجهیزات دفاعی داشت به وجود آوردند.
اولویت برای منزل نشیمن و دفتر امیر داده شد بناً کوتی باغچه را منحیث اولین تعمیر ارگ در دو منزل اعمار نمودند و امیر در آنجا مسکن گزین گردید.

باغ و قصرمهمانخانه :
امیر که فراق و هجرت دوری وطن را چشیده و بی خانگی و آواره گی را تجربه نموده بود بعد از قدرت یافتن در تلاش عمرانات جدید گردید . دهها باغ و قصر و سرای در کابل و ننگرهار و بلخ و … اعمار نمود ، مانند قصر سلامخانه عام و خاص ، قصر زرافشان واقع پارک زرنگار، گلستان سرای ، بوستان سرای ، قصر شهرآرا، قصر و مسجد باغ بالا، قصر مهمانخانه ، قصر ناک یا باغ چرمگر که بعد به سرای علیا یا اقامتگاه و دفتر امیر حبیب الله خان در آنجا وجود داشت ، سرای دبیر ( میرزا محمد نبی خان دبیر متخلص به واصل پسر میرزا محمد هاشم خان چنداولی که در سال ۱۲۹۰ هـ ق دبیر حضورو از سنه ۱٢٩٧ هـ ق به فرمان امیر عبدالرحمن خان دبیر الملک یعنی سرکرده دارالانشآ حضورخطاب یافته بود ) ، گنبد نقار ه خانه ، قصر جهان نما یا قصر هندکی ( چهلستون) ، کوتی لندنی و کوتی باغچه ، بازار ارگ در کابل آباد نمود .
یکی از انها باغها و قصور همانا قصر مهمانخانه بود که برای مهمانان داخلی و خارجی اعمار نمود . این باغ تا زمان امیر حبیب الله خان برای مهمانان اختصاص داشت اما امیر حبیب الله خان سراج المله والدین در سال ۱۲۸۲ هـ ش مطابق ۱۹۰۳ م کانون بزرگ معارف را با ایجاد تاسیس اولین مکتب به نام حبیبیه دراین قصر افتتاح نمود. و سالانه مبلغ صدهزار روپیه کابلی برای مصارف این مکتب تخصیص داده شد . و قصر شهرآرا را به حیث مهمانخانه جایگزین آن نمود و « سرلویس دن » در سال ۱۹۰۵ م در همین قصر شهرآرا پذیرایی نمود.
در زمان شاه امان الله مکتب حبیبیه به قصر و برج شهرارا نقل مکان نمود و این قصر به امور دولتی وقف گردید.
امیر حبیب الله کلکانی روز سه شنبه ۲۵ جدی ۱۳۰۷ هـ ش مساوی ۱۵ جنوری ۱۹۲۹ م ساعت یازده بجه وارد باغ مهمانخانه گردید و اولین بیانیه مشهور خویش را در حضور شهریان کابل و نماینده های خارجی ایراد نمود. غلام محی الدین انیس و تعداد از افراد جریده امان افغان که در اولین اشتهار امارت حبیب الله خان کلکانی امضا نموده بودند ، دراین باغ مهمانخانه حضور داشتند .
بنابر گفته عزیزالدین وکیلی فوفلزایی ، این قصر در زمان سلطنت نادرشاه ویران گردید و تعمیر جدیدی به عوض ان اعمار شد. (۴)
اما آنچه که به یاد دارم این قصر تا سالهای قبل در صحن ولایت کابل موجود بود و شعبات آرشیف ولایت ، محکمه مرافعه و شعبه ثبت قباله ها و وثایق در ان جا وجود داشت . رنگ سفید قصر و دالان های آن پا برجا بود و دهلیز طولانی در وسط قصر که با اورسی های روشنی انداز در سقف ، رفت و آمد مراجعین و مامورین را اسان ساخته بود .
باغ و قصر مهمانخانه از طرف غرب به ناک باغ یا باغ چرمگر، به طرف شرق گلستان سرای و در شمال باغ ارگ وبه طرف جنوب باغ عبدالله خان وردک و تعدادی از منازل ده افغانان قرار داشت.
ساختمان قصر مهمانخانه مستطیل بود و مانند سایر ساختمانهای امیر عبدالرحمن چهار برج مربعی با گنبد های کوچک در چهار کنار قصر مهمانخانه با اورسی ها در چهار ضلع آن که احتمالاً برای مراقبت و نگهبانی اعمار شده بود. قصر در کل در یک منزل با دالان های در چهار ضلع آن به شیوه ساختمان های هندی و اسیای مرکزی بنا یافته و برج های قصر متذکره در دومنزل قد افراشته بودند.
ولایت کابل یا باغ مهمانخانه بعد از کشیدن و احداث سرک به دو حصه تقسیم شد . بخشی از آن مربوط باغ و قصورصدارت و بخشی شامل مقر ولایت کابل بود . در داخل باغ مهمانخانه جوی شهرآرا جریان داشت . اما بعدا احاطه ولایت کابل با دیوار سنگی ؛ ولایت را محفوظ ساخت. در دهه چهل و پنجاه هـ ش تعمیر ولایت کابل؛ شامل دفتر قومندانی امنیه ، څارنوالی ، دفاتر پاسپورت، اطفاییه ، توقیف خانه ، نظارت خانه مردانه ، زندان زنانه و کاغوش یا استراحتگاه سربازان ولایت کابل میگردید .
ولایت کابل یا باغ مهمانخانه دو دروازه شمالی و غربی داشت . بعداً دروازه جنوبی را موقتاً ساختند که امروز یکی از دروازه های اساسی میباشد . همچنان امروز با گذر از کنار ولایت کابل ، عمرانات جدید بلند منزل یا چند طبقه در صحن آن دیده میشود که در سه دهه اخیرافزوده شده است .

زیرنویسها :
۱ – کاتب – فیض محمد ، سراج التواریج ، ج دوم ، مطبعه دارالسلطنه کابل ، س ۱۳۳۱ هـ ق ، ص ۳۷۴ .
۲ – کاتب – فیض محمد، سراج التواریخ ، ج سوم ، کابل ، ۱۳۳۱ هـ ق، ص ۳۷۹ .
۳ – کاتب ، ایضاً ، ص ۴۱۰ . همچنان رک : فوفلزایی – عزیزالدین وکیلی ، فرهنگ کابل باستان ، ج اول ، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش، ص ۶۵۰ – ۶۵۱ .
۴ – فوفلزایی – عزیزالدین وکیلی ،فرهنگ کابل باستان ، ج دوم ، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش، ص ۱۰۳۷