۲۴ ساعت

تکملهء حواشی نفحات الانس

تاریخ نشر پنجشنبه ۱۲ جوزا ۱۴۰۱– دوم  جون  ۲۰۲۲ هالند

دوستان گرامی !

کتاب تکمله حواشی نفحات الانس شرح حال مولانا جامی را که تألیف رضی الدین عبدالغفور لاری بوده و به تصحیح ومقابله و تحشیه زنده یاد استاد بشیر هروی میباشد در عقرب سال ۱۳۴۳ توسط نشرات انجمن جامی چاپ شده بود واکنون برادرعزیزم قیوم جان بشیر هروی از شهر ملبورن کشور آسترالیا زحمت کشیده و قسمت اول آنرا تایپ و برای سایت ۲۴ ساعت فرستاده که با تشکر از وی آنرا تقدیم شما خوانندگان عزیز مینمایم .

مهدی بشیر

****************

تکملهء حواشی نفحات الانس

شرح حال مولانا جامی قدس سره

تألیف

رضی الدین عبدالغفور لاری

به تصحیح و مقابله و تحشیهء بشیر هروی

—————-

الهی  غنچهء   امید  بکشای

گلی از روضهء جاوید بنمای

« جامی »

————

بخش نخست:

مقدمه مصحح

تاریخ زندگانی و شرح حال ارباب معرفت ، تنها تاریخ و سرگذشت حیات و اوقات یک یا چند تن نیست بلکه یک دوره درس اخلاق و عرفان است و بعبارت دیگر: تاریخ عرفان یعنی درس عرفان.

کتابهائی که در بارهء سیرت مشایخ اهل تصوف و عرفان نوشته اند بطور کلی بر دو قسم است :

نخست : کتابهائی است که بصورت تذکرهء عمومی نوشته شده و از احوال و تاریخچه زندگانی و گفتار و آثار رهبران مسالک عرفانی به تناسب مقام و منزلتی که مصنف برای ایشان قایل بوده است ، کم و بیش سخن گفته شده ودر خصوص تأثیر روحانی و اخلاقی آنان در اجتماع بتصریح و تلویح بحثی بعمل آمده است .

مشهور ترین کتابها ازین نوع ( در زبان دری ) : کشف المحجوب هجویری و طبقات الصوفیهء پیرهرات و تذکره الاولیا عطار نشاپوری و نفحات الانس مولانا جامی و غیره است که همه آنها بچاپ رسیده و در دسترس همگان قرار دارد.

دستهء دوم کتبی است که اصلآ و اساسآ بمقصد تجلیل یک شخصیت معین عرفانی نگارش یافته ، شرح حال و مقامات روحانی و اندیشه ها و سخنان او را بتفصیل مورد بحث قرار داده اند و در ضمن بمناسبتی از سیرت سایر مشایخ و بزرگان نیز شرح آورده اند.

معروفترین آثاری که ازین نوع بزبان دری موجود است : « حالات و سخنان شیخ ابو سعید » و « اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید » ( هردو در شرح حال و سیرت شیخ ابوسعید ابی الخیر) « مقامات زنده پیل » در احوال و اقوال شیخ احمد جام و فردوس المرشدیه در مقامات شیخ ابواسحق کازرونی و مناقب العارفین در مناقب مولانا جلال الدین بلخی و صفوه الصفا در احوال و سیرت شیخ صفی الدین اردبیلی و انیس الطالبین در مقامات خواجه ناصرالدین عبیدالله احرار و رشحات عین الحیوه ایضآ در مناقب و حالات خواجه مذکور و عمده المقامات در مقامات خواجه محمد پارساست . رسالهء حاضر نیز که در شرح حال و بیان افکار و اندیشه های مولانا جامی قدس سره توسط شاگرد و مرید وفادارش مولوی عبدالغفور لاری نوشته شده یکی از بهترین کتابهای دستهء اخیر بشمار میرود و خصوصآ ازین سبب که نویسندهء آن در موضوع حیات و اوقات عادی مولانا راه اختصار را در پیش گرفته و در عوض هم خود را برای بیان و تفسیر و توجیه اندیشه های آن شخصیت بزرگ مصروف داشته است و برخلاف بیشتر نویسندگان کتابهای دسته دوم که کوشیدند مرشد و مراد خود را از راه توصیف کرامات وخوارق عادات ایشان بزرگ نشان بدهند، وی سعی نموده است که جلالت قدر استاد عالیمقام خود را از روی افکار بلند و آراء قیمت دار او بدیگران بشناساند ، می توان این رساله را شاهکار بیوگرافی نویسی بشمار آورد.

*       *      *

بدیع الدین یا رضی (۱) الدین عبدالغفور لاری از اجلهء شاگردان مولانا جامی و خود یکی از علما و محققین عرفا بوده است .

از نوشته های مولانا عبدالغفور مذکور و همچنان از کتب تذکره که بشرح حال وی پرداخته اند پدر و اجداد قریب او معلوم نمیشود ولی صاحب رشحات (۲) (فخرالدین علی صفی ابن مولانا حسین واعظ کاشفی) که در چند جای کتاب خود خویشتن را شاگرد لاری دانسته است ، می نویسد که : از لار بودند و از اعیان آن دیار چنین استماع افتاده که از اولاد سعد عباده رضی الله عنه بوده اند که از کبار انصارست ودر قبیلهء خزرج » . (۳)

و هم فخرالدین علی مذکور در بارهء معلومات و اطلاعات لاری نوشته است که « خدمت مولوی از اجله تلامذه و اصحاب حضرت مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی قدس سره بودند و در همه اصناف علوم عقلی و نقلی یگانه زمان و فرزانهء دوران اکثر مصنفات آنحضرت را پیش ایشان گذرانیده بودند و آنحضرت بعد از مقابله شرح فصوص الحکم در آخر کتب مولوی این کلمات قدسیه سمات را نوشته بودند که تمت مقابله هذاالکتاب بینی و بین صاحبه و هواح الفاضل والمولی الکامل ذوی الرای الصائب و الفکر الثاقب رضی المله و الدین عبدالغفور استخلصه الله سبحانه لنفسه ویکون له عوضا عن کل شیئی فی اوسط شهر جمادی الاولی المنتظمه فی سطلک شهور سنه ست و تسعین و ثمانمائه و اناالفقیر عبدالرحمن الجامی عفی عنه » (۴) 

در بین اهالی هرات مشهور است که مولانا در بارهء این شاگرد دانشور خویش چنین اظهار نظر کرده است :

آنجا که فضل و دانش مرغی بود شکاری

بازیست   تیز   رفتار   عبدالغفور  لاری

لاری مردی وارسته و بی تکلف ودوستدار فقر بوده و با وصف اینکه از لحاظ فضل و دانشمورد تحسین استاد واقع شده بود غرور و کبر دروی راه نیافته و بقول بابر: « بی تعیین و بی تکلف کسی بود، هرکسی را مولانا میگفتند از جزوه کشیدن پیش او عارش بنبود و در هرجا که درویش نشان میدادند تا رسیدن پیش او قرار نداشت » (۵)

صاحب رشحات قسمتی از تحقیقات علمی و عرفانی مولانا عبدالغفور را در کتاب خود نقل کرده که از مطالعهء آن وسعت معلومات و احاطهء کامل وی بر مباحث عرفانی بخوبی واضح میشود و معلوم میگردد که این شاگرد رشید مولانا بحقیقت یکی از دانشمندان زمان خود بوده و بگفتهء دانشمندان در علوم زمان خود دست داشته (۶) است . همین نکته از مطالعهء آثاری که از وی باقی مانده است نیز بخوبی دریافته میشود:

یکی از آثار معروف وی حاشیه برکتاب فوائد ضیائیه در شرح کافیه اثر جاودانی استادش (مولانا جامی) در علم نحو است که متأسفانه این حواشی مفیده ناتمام مانده واز ابتدای کتاب تا بحث اصوات بیشتر نیست تو بقیهء آنرا تا آخر کتاب یکی از دانشمندان هندی بنام عبدالحکیم بن شمس الدین الفنجابی السیالکوتی از مردم پنجاب متوفی بسال (۱۰۷۰) تمام کرد واین قسمت اخیر بنام تکلمهء عبدالحکیم در میان طلاب عربیت مشهور است .(۷)

اثر دیگری که از مولانا عبدالغفور باقی مانده وشاید معروفترین تألیف او باشد حاشیه ایست که بنا بخواهش ضیأالدین یوسف پسر مولانا جامی بر کتاب نفحات الانس (اثر مولانا) نوشته و از یکطرف ضبط صحیح و املای درست اعلام را حرف بحرف با اعراب نشان داده است واز طرف دیگر مشکلات و مباحث پیچیدهء عرفانی آن کتاب را ساده ونزدیک بفهم ساخته است و می توان گفت که استفادهء کامل از نفحات الانس بدون مطالعهء حشایهء مولانا عبدالغفور ، میسر نیست و در حقیقت حواشی مذکور کلیه دریافت مطالب نفحات است .

واما کتاب حاضر که بنام « تکمله»  از نظر خوانندگان محترم میگذرد ، تکمله یا قسمت دوم از حاشیهء نفحات الانس است که چون در متن نفحات ، شرح حال عارف جامی نیامده بود، محشی مذکور که بگفتهء خودش در مدتی چهرهء اخلاص بر استان رفعت اختصاص ایشان سوده بود …. و از ایشان سخنان و معارف دلپذیر می شنید و جمیع رسایل ایشان که تعلق بسخنان صوفیه داشت وبعضی دیگر از کتب این طائفه در ملازمت حضرت ایشان گذرانیده بود» .(۸) متصدی بیان شمهء از احوال و اقوال حضرت ایشان علیه الرحمه و الرضوان شد(۹) واثری بوجود آورد که در عالم بیوگرافی نویسی یک شاهکار هنر بشمار میرود و با اینکه بیشتر تذکره نویسان در بارهء حیات واوقات مولانا مطالبی نوشته اند و حتی کسانی مانند امیر علیشیر نوائی نویسندهء « خمسه المتحیرین » (۱۰) در شرح حال عارف جامی کتاب مستقل برشتهء نگارش درآورده اند. ولی بگفته ادوارد براون : « در میان اینهمه بهترین وقیمتی ترین شرح احوالی که از او بدست است آنست که تلمیذ مشهور وی عبدالغفور لاری در بارهء او نگاشته ».

دانشمند لاری ، گذشته از تلمذ در نزد مولانا جامی ، صحبت دیگر بزرگان آن عصر را نیز دریافته که از آنجمله یکی مولانا شمس الدین محمد روجی متوفی بروز شنبه (۱۶ رمضان ۹۰۴) است که صاحب رشحات پیوستن مولانا عبدالغفور را بخدذمت او و حضور ویرا در زمان احتضار مولانا شمس الدین محمد در کتاب خود آورده است . (۱۱)

سال عمر مولانا عبدالغفور از منابعی که در دست است واضح نمیشود ولی تاریخ وفات ویرا شاگردش فخرالدین علی ( صبح یکشنبه پنجم شعبان سال ۹۱۲) بعد از طلوع آفتاب ضبط کرده و این قطعه را در تاریخ وفات او از یکی از اکابر آن عصر نقل نموده است .

چو شد عبدالغفور آن کامل عصر

به عقبی  غرقهء  دریای  غفران

سر آمد  روزگار  دین   و  دانش

فرو رفت  آفتاب  علم  و  عرفان

چوخواهی روزوماه وسال فوتش

بگو یکشنبه پنجم ز شعبان (۱۲)

ادامه دارد …

—————————————-

پاورقی :

(۱) – لقب بدیع الدین تنها در تاریخچه ادبیات شاغلی نفیسی برای مولانا عبدالغفور ذکر شده (سالنامه پاریس ۱۳۲۳ ص ۷).

(۲) – رشحات ص ۱۶۳ .

(۳) – از سعدی تا جامی ص ۵۱۹) – رشحات ص ۱۶۳ .

(۴) – رشحات ص ۱۶۳ – ۱۶۴ .

(۵) – از سعدی تا جامی ص ۵۱۹ به نقل از بابر نامه.

(۶) – شاغلی نفیسی در تاریخچه ادبیات این اثر لاری را شرحی بر کافیه ابن حاجب دانسته در صورتیکه شرح کافیه از مولانا جامی و حواشی شرح مذکور از لاری میباشد.

(۷) – تکمله ص ۲ .

(۸) – ایضا صفحهء مذکور .

(۹) – این کتاب را نوائی بزبان چغتائی در شرح حال مولانا جامی نوشته است.

(۱۰) – رشحات ص ۲۰۵ – ۲۰۶ .

(۱۱)– ایضآ ص ۱۷۳.

(۱۲)– حواشی نفحات الانس نسخه خطی متعلق به موزیم هرات  ص ۲ – ۳ .