۲۴ ساعت

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

شهر و بالاحصار تاریخی غزنی
غزنه در اواخر قرن چهارم هـ ق در تاریخ شهرت پیدا کرد یعنی از زمانیکه پایتخت سلطان محمود غزنوی که در یک زمان در مشرق بر هندوستان و در مغرب بربغداد حکومت میکرد واقع گردید.

متاسفانه با وجودیکه صد ها شاعر و مؤرخ و نویسنده و معمار و صنعتگر در این شهر وجود داشت به خصوص از زمانیکه سلطان محمود، غزنه را دوباره بنا کرد و با غنیمت هایی که از جنگ های هندوستان بدست آورد آنرا بیاراست؛ وصف کاملی از آن شهر بدست ما نرسیده است.

درست است اصطخری یک نسل قبل از محمود غزنوی از این شهر یاد میکند و آنرا مانند بامیان گفته است و آنرا بندر هند و پرکالا تر از بلخ نوشته است اما هیچ نشانی از شهر و بالاحصار ان ندارد. (۱۸)
غزنه یا غزنی با وجودیکه درناحیه حاصل خیز نبود و باغ ها اندک داشت. اما در دیگر شهرهای زابلستان نعمات فراوان بود وغزنین ازآن برخوردار میشد.ثعالبی از (سیب امیری) غزنی و وریواس وفخرمدبرمبارکشاه از ( امرود) غزنه وصف میکنند. مقدسی نقشه غزنه راچنانکه درعهد سبکتگین بود بدست میدهد. قلعه یی در میان شهر (بالاحصارنو) باقصر فرمانروایان وشهری با راه ها وچاردروازه که چندین بازارکهنه درآن واقع بود. قلعه ومدینه بوسیله یعقوب وعمرو بن لیث تجدید بنأشد.(۱۹)
درتاریخ بیهقی آمده است که محمود در(افغان شال) قصری داشت، باغ صدهزاره قصر فیروزی وقصری که بعدأ او راهمانجا دفن کردند، فرزندش مسعود درسنه ۴۲۷ هـ ق تصمیم گرفت قصرنو و باشکوه برطبق طرح خودش بسازد.(۲۰) برای بنا وتزیین این تعمیرات ازمصالح هندی کار میگرفتند و در تزیین این بناها مجسمه های هندویی به حیث یادگارهای جنگ بکار میرفت .

با استفاده از غنایمی که محمود ازجنگ بدست آورده بود، مسجد عروس الفلک را در غزنه بساخت. به این مسجد ؛ مدرسه و کتابخانه یی متصل بود که درآن کتاب های را گردآورده بودند که ازخراسان وغرب بدست آمده بود.(۲۱) دیگر ساختمانهای عصر محمود ازقبیل فیل خانه بزرگ به گنجایش هزارفیل با محل بودوباش نگهبانان وتأسیسات ابیاری منجمله (بند سلطان) در چند میلی شمال شهر که تا امروز برجاست.

بعد ازآنکه غزنویان بخش غربی قلمرو خود را ازدست دادند، غزنه ولاهوردومرکزعمده آنان گردید.
چناننچه در فوق گفته شد مقدسی نقشه شهر غزنی را در زمان سبکنگین بدست میدهد. موصوف اوضاع طبیعی و ساختمانی شهر غزنی را در حوالی ۹۸۰ م یعنی زمان نیابت سبکتگین، به خوبی شرح می دهد؛ این شهر مانند شهر های دیگر اسلامی سه حصه داشت. به این ترتیب: قلعه ( کهندژ) که محل اقامت فرمانده بود و در مرکز شهر ساخته شده بود. این جا را می توانیم با بالاحصار فعلی تطبیق دهیم. دورادور قلعه شهر اصلی ( مدینه – شهرستان) ساخته شده بود و دکان های زیادی داشت. شهرستان را دیواری احاطه کرده بود که در ان چهار دَرِ بزرگ ساخته بودند. دو دَرِ آن به نام بامیان و گردیز یاد می شد و نام دو دَرِ دیگر در مآخذ نیامده است . بیرون احاطه شهر را ربض یا بیرون می گفتند و بقیه دکان ها و منازل مردم در آن جا آباد بود. به قول بیهقی؛ حصار و مدینه را یعقوب بن لیث صفاری دوباره ساخت. عمارات شهر از چوب ساخته شده و دران خشت های رنگی به کار رفته بود. مقدسی میگوید؛ آجر کاری شهر غربی با موزاییک مصر شباهت دارد. بیرون شهر غزنی در قسمت های زابلستان، الپتگین و جانشینانش اراضی زیادی را به افسران نظامی خویش به حیث فیف داده بودند. به کمک حفریات باستانشناسان ایتالیوی می توانیم علایم خیابان بندی های شهر را به دقت تعیین کنیم. منازل شخصیت های بزرگ و اشراف غزنوی در دامنه های جنوبی تپه های موجود، به طرف مشرق شهر فعلی بر جادهء روضهء سلطان قرار داشت. این ناحیه ارستوکراتیک مشتمل است بر مقبرهء سبکتگین و دو منار اجری مزین با تزئینات تعمیراتی که در نیمه اول قرن ۱۲ م به واسطهء مسعود سوم بن ابراهیم و بهرامشاه بن مسعود ساخته شده. این دو منار ظفر، در ان حوالی بقایای قصر سلطنتی نیز دیده می شود. طرح این را میتوانیم از بقایای تهداب های آن تخمین کنیم .(۲۲)
یکی از ویژگی های دیگر شهر غزنی زیرزمینی ها برای ایام محاصره ساخته بودند که جز عمال دولت و بعضی رجال با اعتبار و اعتماد اهالی غزنی هرکس از ان در داخل شهر خبر نداشت.

بالاحصار غزنی
بالاحصار غزنی مشرف بر معبر عمومی اصلاً از لحاظ ترصد شاهراه قندهار و کابل بالای یک تپه بنا یافته و این موقع قبل از زمان سلاطین غزنوی بصورت یک قرارگاه مستحفظین معبر وجود داشته و در خور شان قرارگاه سلطنتی شناخته نمی شود. و تاریخ دو صد سال اخیر نشان نمی دهد، که وقتی یکی از شاهان و امراء بزرگ افغانی در بالاحصار مذکور استقرار جسته باشند. اما حکمرانان غزنی بطور دائم در بالاحصار قدیم انجا اقامت میداشتند. (۲۳)
باید بپذیریم که قلعه غزنی یا بالا حصار به مثابه یک دژ مستحکم نظامی قبل از غزنویان با سیستم پیچیده هندسی اعمار گردیده بوده که هنوز نیز بر فراز شهر قرار دارد. دیدن دیوار های قلعه نشاندهنده قدرت معماری و نظامی قبل از غزنویان را نشان میدهد . اما هنوز نمیدانم که بالاحصار متذکره چه زمانی اعمار گردیده است . البته این قلعه در دهه‌ های اخیر آسیب‌های فراوان دیده است. به هنگام جنگ قلعه بارها به مرکز نظامی تبدیل شد.
در حقیقت بالاحصارغزنی که دارای ۳۶ برج بوده و قبلاً مقر سلطنت سلطان محمود غزنوى در آن قرار داشت. به‌ گفته مؤرخین، در دوره سلاطین غزنوی از این برج‌ ها برای نظارت قلعه تاریخی غزنی استفاده می‌ شد. از میان ۳۶ برج قلعۀ بالاحصار ولایت غزنی، ۲۱ برج آن فرو ریخته‌ اند و ۱۵ برج دیگر نیز با خطر فروریزی روبه‌ رو استند.
بالاحصار غزنی دارای کوچه بازار های تنگ و تاریک و زیرزمینی های زیاد بود که در اوقات قلعه بندی ها از آن زیرزمینی ها کار میگرفتند. با وصفی که چندین بار از ضربات توپ ها و هجوم عساکر صدمات بزرگ دیده بود، نشانه های تاریخی و ساختمانهای اولی آن خراب و ویران نگشته بود. چنانچه در سنه ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ هـ ق عکاسی که از طرف هیآت رکابی اعلیحضرت امیر حبیب الله خان توسط رحمت الله خان و عبدالصمد خان و محمد صادق خان و محمد رحیم خان عکاسان آن وقت به عمل آمد. و بعضاً در سراج الاخبار افغانیه کلیشه شده ، نمودار وضع اولی خود بوده است. و در سال های ۱۳۱۰ – ۱۳۱۱ ش و بعد از ان قشله عسکری با اصول جدید بنا یافت و در قدیم خیلی ها جلب نظر سیاحان و جهانگردان مینمود.
دریغا هر روز بخشی از این قلعه تاریخی ویران میگردد . اما کجاست ؛ آن دیدگان بینا که با این ویرانی اشک بریزد. دور نرفته چند ماه قبل ما شاهد ویرانی یک برج قلعه غزنین به دلیل بارش باران بودیم .
با وجودیکه کار مرمت وبازسازی دیوار قلعه غزنین درسه مرحله با سرمایه حدود یک ملیون یورو که ازسوی پوهنتون آخن آلمان پرداخت گردیده بود، نسبت عدم صداقت و راستی سبب شد تا این برج ها و دیوار ها فقط کاه گل گردد و فقط شکل ظاهری آنها آراسته شود.

ادامه دارد

نوت : برخی تصاویر را روز قبل دوست عزیز زلمی جان زراب از عزنی فرستادند. به این وسیله از ایشان تشکر و سپاسگزارم دستشان درد نکند .

زیرنویسها: