۲۴ ساعت

28 اکتبر
۲دیدگاه

چشت شریف

تاریخ نشر دوشنبه ششم  عقرب ۱۳۹۸ –  ۲۸  اکتوبر  ۲۰۱۹ هالند 

چشت شریف

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

مقدمه:
چشت شریف، قبلاً بنام (کنزور) یاد می‌گردیده و بعد از آمدن ابو اسحاق شامی در اواخر قرن سوم به افغانستان بنام چشت مسمی شده است. بنابران چشت‌، به‌ سبب‌ فعالیت‌ بزرگان‌ چشتیه‌ در آنجا، اهمیت‌ یافت‌ و نام‌ سلسله چشتیه‌ از همین‌ شهر گرفته‌ شده‌ است‌.

چشت‌ شریف منطقه‌ ای کوهستانی و دارای دره‌های زیبا می‌باشد. سفید کوه در شمال و سیاه‌ کوه در جنوب، این ولسوالی را احاطه نموده‌اند. رودخانه هریرود با عظمت و قدرت فراوان، اما در کمال فروتنی بر زمین جاری شده و اراضی حاصلخیز آن را آبیاری می‌نماید.
چشت از طرف شمال به جوند و قادس، از طرف جنوب به تولک از مربوطات ولایت غور، از شرق به شهرک ولایت غور و از طرف غرب به ولسوالی اوبه محدود است. امروز این ولسوالی از مربوطات ولایت هرات است. در حالیکه در سال ۱۳۱۶ هـ ش  جزو ولایت‌ هرات‌ بود . بعداً برای‌ مدتی‌ چشت‌ شریف‌ حکومت‌ درجه سه‌ و جزو ولایت‌ بادغیسات‌ و در ۱۳۴۸ هـ ش‌، به‌ یک‌ علاقه‌ داری‌ در ولایت‌ هرات‌ تبدیل‌ شد (۱) بالاخره در اوایل‌ دهه ۱۳۷۱ هـ ش‌، منحیث یکی از وُلُسوالی‌ ولایت هرات شناخته شد. از نظر جغرافیای موقعیت چشت را چینن برشمرده اند:

در حدود نود کیلومتری‌ مشرق‌ شهر هرات‌ و حدود سی‌ کیلومتری‌ مشرق‌ شهر قدیمی‌ اوبه‌، در دره‌ای‌ نسبتاً باز واقع‌ است‌ و چنانچه گفته شد؛ هریرود در میان‌ شهر جاری‌ است‌. راه‌ اصلی‌ شهر هرات‌ به‌ شهر چَغْچَران‌ ( امروز این شهر را به فیروزکوه مرکز ولایت‌ غور تغییر نام دادند) و راه‌ اصلی‌ شهر شینْدَند (سبزواریا اسفزار قدیمه) به‌ شهر جَوَند (در ولایت‌ بادغیس‌) از چشت‌ شریف‌ می‌گذرد.
از نظر اعتقادی امروزه‌ چشت‌ شریف‌ یکی‌ از مکان های‌ مهم‌ تجمع‌ سلسله چشتیه‌ و به‌ سبب‌ وجود مقبره سلطان‌ مودود چشتی‌، مورد توجه‌ زائران‌ و پیروان‌ بسیاری‌ از افغانستان‌ و نقاط‌ جهان‌ است‌.

چشت در آثار تاریخی و جغرافیایی
جغرافیه نگاران و مؤرخان از چشت بعضاً به نام چشت شریف نام برده اند. از جمله در نیمه دوم‌ قرن چهارم‌، جیهانی‌ نوشته‌ که‌ آنجا از اَعمالِ غور و در پنج‌ منزلی‌ شهر بوشنج‌ و شش‌ منزلی‌ شهر هرات‌ است‌.(۲) در قرن هشتم‌، حمداللّه‌ مستوفی‌ آن‌ را شهری‌ متوسط‌ ضبط‌ کرده‌ است‌. و اضافه میکند:

و ولایتی قرب پنجاه پاره دیه که به هریرود منسوب است از اوابع آن است. این زمان موضع او به حاکم نشین آنجاست، محصولات فراوان و میوهء خوب دارد به تخصیص سیب سفید بزرگ که در خراسان مل ان جای دیگر نیست. (۳)
در قرن‌ نهم‌، حافظ‌ ابرو این محل قریه چشت نامیده و مینویسد که مزار خواجه مودود چشتی و فرزندان او که از مشایخ قدیم خراسان است در آنجا است .(۴) و همچنان محمد اَسْفُزاری‌ در روضه الجنات آن‌ را قریه‌ از توابع هرات معرفی‌ کرده‌اند.(۵)
در اوایل‌ قرن چهاردهم‌، فکری‌ سلجوقی‌ در حاشیه رساله مزارات‌ هرات‌؛ از چشت‌ با عبارت‌ «دروازه غرجستان‌ هرات‌» یاد کرده‌ است‌. (۶)
بارتولد چشت را از قریه جات هرات میداند و مینویسد:به سمت شرقی هرات از چند دیه نام میبرند که ماراباد و اوفه ( اوبه امروزی) از ان جمله است. در فاصله دو روز راه از اوفه قریه چشت واقع بود و از انجا داخل ولایت غور میشدند.(۷) در اواسط‌ همین‌ قرن، گروتس‌باخ‌ از وجود مدرسه علمیه‌ و بازار کوچکی‌ در آن‌ خبر داده‌ است‌. (۸)

آثار باستانی چشت
از آثار تاریخی‌ این‌ شهر دو خانقاه‌ نسبتاً ویران‌، از دوره سلطان‌ غیاث‌الدین‌ محمدبن‌ سام‌ غوری‌ (حک: ۵۵۸ ـ ۵۹۹ هـ ق)، است‌ که‌ درون‌ یکی‌ از گنبدهای‌ آن‌ کتیبه‌ای‌ به‌ خط‌ کوفی‌ متعلق‌ به‌ دوره غوریان‌ (آل‌ شنسب‌، حک: ۵۴۳ ـ ۶۱۲ هـ ق) دیده‌ می‌شود (۹) مقبره سلطان‌ قطب‌الدین‌ مودود چشتی‌ ، که‌ مورد احترام‌ اهالی‌ منطقه‌ و پیروان‌ سلسله چشتیه‌ است‌، در آنجاست‌. بانی‌ آن‌ احمد قلی‌خان‌، شاعر قرن دوازدهم‌، بوده‌ است‌.

این‌ مقبره‌ در اثر توجه مرحوم ملکیار نائب الحکومه هرات سالهای ۱۳۲۲ – ۱۳۲۶ هـ ش مرمت‌ و دو مناره‌ به‌ آن‌ افزوده‌ شد .فکری سلجوقی مینویسد : ملکیار به چشت رفت و به امر ایشان نقشه گنبد عالی به مزار خواجه مودود به قلم حاجی اسمعیل طرح شد. کار تعمیر به مرحوم غلام حیدر مهندس هروی و کار تزئین به نگارنده ( فکری سلجوقی) محول گردید . ترمیم گنبد حدود هفت ماه را در برگرفت و دو منار در یمین و یسار آن جلوه گر شد و طاق رواق آن به نقاشی کاری و سنگ کاری ان به شکل بسیار استادانه همطراز به عصر سلطان حسین بایقرا اعمار گردیده است .(۱۰)
روی طاقِ دروازه‌ ورودیِ چشتِ شریف نوشته شده است: « به مرکز طریقهٔ چشتیه خوش آمدید ». در سمت چپ دروازه‌ ورودی درست به کنار جاده، ساختمان خرابه‌ ای از خانقاه شریف واقع شده است که محل عبادت سلسله‌ِ چشتیه بوده است. چنانچه در فوق نگاشته امدیم ؛ کمی آن طرف‌ تر از این خانقاه، زیارتگاهی با دو گنبد و منار دیده می‌شود که قبر سلطان مودود چشتی یکی ازبنیان‌ گذاران و مبلغین سلسله‌ چشتیه است. در میان صحن زیارتگاه یک مدرسه دینی واقع شده است که تعدادی مبلغ دین در آنجا زندگی می‌کنند. درمیان زیارتگاه روی یک لوحه‌ ای که قاب گرفته شده است در مورد سلطان مودود چشتی با خط خوش و قلم‌ نی تذکره‌ای نوشته شده که خلاصه‌ی آن چنین است:
حضرت سلطان مودود چشتی دررجب سنه ۴۳۳ هـ ق درچشت شریف به دنیا آمد وبه عمر ۷ سالگی قرآن را از حفظ بود و به عمر ۱۶ سالگی به کمال علوم رسید و در این هنگام کتاب‌های منهاج العارفین و خلاصت الشریعه را تصنیف کرد و در ۲۹ سالگی از جانب پدرِ بزرگوارش سیدنا ناصرالدین ابویوسف چشتی، برسجاده خلافت وارشاد نشست و به هدایت خلق مشغول گشت و درممالک شام، فلسطین، عراق، عربستان، وبلخ و بخارا، سیرنمود. به روایتی ۱۲ خلیفه دراطراف و اکناف داشته است.
و مریدان زیادی از انس و جن داشت. و در جمله‌ای چنین آمده است « و نقل است که اگر وی را طواف کعبه آرزو بودی، ازنظرمردمان غائب شدی و طواف نموده، باز آمدی »
در مورد سلسله چشتیه در همین لوحه چنین نوشته شده است:« سلسلهٔ چشتیه در۳۱۴ هجری توسط خواجه شراف الدین ابواسحاق شامی، شایع واساس گذاری شده است. »

خانقاه های دوره غوری :
درهٔ سرسبز و خرم چشت از جنوب به جانب شمال کشیده شده و در انتهای دره چشت که به جانب مروالرود باز می‌شود، بر سر کوه، قلعهْ موجود است که آن را قلعه پیوار می‌گویند. قلعه پیوار درست مقابل قلعه نره‌نو یا قلعه نریمان ولایت بادغیس است و قلعه پیوار از قلاع معروف غرجستان کهن بوده است.
در چشت دو خانقاه عالی از زمان سلطان غیاث‌ الدین محمد بن سام غوری تا اکنون باقی است که متأسفانه مشرف به خرابی است. در درون این دو خانقاه به همان تزئینات عصر غوری و غزنوی، گچ‌ بری‌های نفیس مزین است، اندرون یکی از این گنبدها کتیبه‌ای است به خط کوفی همان عصر.طرح مربع است که از هر طرف ۶،۸ متر ارتفاع دارد.
این ساختمان‌ها دارای گنبدهای نیمکره‌ای مدور، ایوان‌ها و دارای طاق‌هایی است که از خشت پخته، چونه و گچ ساخته شده‌اند و با کتیبه‌های آیات قرآنی زینت یافته‌ اند. این ساختمان‌ها اهمیت ویژه‌ ای در تاریخ معماری دورهٔ غوری و معماری اسلامی قرون یازدهم و دوازهم میلادی دارند.
این دو ساختار گنبدی ایستاده در یک فلات در خارج از چشت شریف ، یکی از مراکز مذهبی قرن دوازدهم م؛ زیر نام فرقه صوفیه تصوف چشتیه قرار داده است. کتیبه های موجود در هر دو سازه در اثر توجه سلطان غیاث الدین محمد بن سام ، به عنوان حامی آنها یاد گردیده است. اگرچه این دو آبده اغلب به صورت شرقی و غربی متمایز می شوند ، بنا شرقی بلند از بنا غربی است ، هر دو بنای تاریخی به شدت نیاز به ثبات و مرمت دارند.

آبده خانقاه غربی
ساختار کوتاه تر و دست نخورده تر به سمت غرب یک محفظه گنبدی مربع است که از درهای قوسی با محوریت هرم نما قد افراشته است. ورودی جنوبی با یک صفه متمایز است ، که فقط بخش های کوچکی از آن در دو طرف خانقاه باقی مانده است. قطعات شامل یک درب است که از سه حصه تزیینات کاشی تشکیل شده است – دو قسمت بافته در اطراف یک قسمت باریک از گلهای تزئینی گل – با ردیف آجر جدا شده است. این دو طاق در مرز با ستون های تعبیه شده با نقوش کاشی هندسی تزئین شده و کتیبه های کوفی از نوار آجری ساخته شده است. گوشه های اتاقک آجری تا حد زیادی در قسمت بیرونی فرسایش یافته است ، با یک سنجاقک فرو ریخته قسمت داخلی را در گوشه جنوب غربی نشان می دهد.
گنبد مقبره غربی توسط چهار طاق بزرگ تعبیه شده در دیوارهایی که روی ستونهای سنگین قرار گرفته در گوشه ها قرار دارند ، پشتیبانی می شود. انتقال به گنبد از طریق طبل هشت ضلعی با لکه دار در گوشه ها حاصل می شود. هر قوس گنبدی با یک باریک از کتیبه های قرآنی نقاشی شده، با کتیبه ای حاشیه ای ، که در بالای آن با گلهای تزئینی، قاب بندی شده است. تاریخ ساخت ۱۱۶۷ م (۵۶۲ هـ ق) در امتداد طاق شرقی مشخص شده است. کتیبه که در فضای داخلی در زیر طاق ها را پوشانده است ، شامل عنوان “شمس الدنیا والدین” است که یکی از القاب غیاث الدین محمد بن سام است.
بنابر نوشته شیلا بلر این طاق دومین بنای تاریخ دار است ( اولین بنای غوری تاریخ دار همان بنای کاخ جنوبی لشکرگاه است ) که شامل یک کتیبهِ سرهم همراه با ساقه های به هم پیوسته سه گانه اطراف استوانه گنبد، اشاره به نام حامی بنا دارد آنچه که در ضلع شرقی بنا قابل رویت است. و در برگیرنده کلمات ( فی یمن الدوله الملک المعظم المؤید المظفر المنصور العلیم شمس الدنیا والدین ) میگردد.ترجمه: « در طول روزگار ملک بزرگ، مورد حمایت فاتح، گیروز، خردمند شمس الدنیا والدین » و به حکمران غوری محمد بن سام نسبت داده میشود.قبل از آنکه او لقب سلطان و لقب سلطنتی غیاث الدینا والدین را بدهد یک کتیبه کوفی با ساقه های منفرد نیز طاق نما های روی دیوار های چهارگانه احاطه کرده که ابتدای ان در گوشه شمال شرقی، با کلمه بسم الله شروع شده و به دنبال آن ایه های ۱۸ و ۱۹ سوره سوم و آیه ۲۵۵ سوره دوم قران کریم به چشم میخورد.و در نهایت با یک بسم الله دیگر و تاریخ فارسی ، روی دیوار شرقی پایان می یابد: به تاریخ دهم جمادی اول سال ۵۶۲ از هجرت محمد صلی الله و علیه که درود خدا بر او باد.(۱۱) تصویر آیات متبرکه این خانقاه توسط امیر حبیب الله سراج المله والدین هنگام مسافرت شان به ولایات کشور عکاسی شده ، امروز در دسترس است .

آبده خانقاه شرقی
دیوارهای سازه بلندتر به مرور زمان فرسوده شده اند. گنبد و قوس شمالی ، که در عکسهای اواخر دهه ۱۹۷۰ م دیده می شود ، از آن زمان فرو ریختند. بنای این بنای تاریخی از دو طاق بزرگ (جنوب ، شمال) و دو دیوار کور (شرقی ، غربی) تشکیل شده که یک گنبد با یک اوکولوس را پشتیبانی می کنند. یک درام هشت ضلعی با گوشه های گوشه ای امکان بالا رفتن به گنبد را فراهم میکرد.
در قسمت داخلی، دیوار غربی دارای طاقچه محراب ساده با نیم گنبدی، که درون یک قاب مستطیل شکل بلند قرار دارد و طاق های کور با طاق های نعل اسبی در قسمتهای فوقانی دیوارهای شرقی و غربی تزئین شده است. سوفیق های طاق های جنوبی و شمالی به ترتیب با نقش برجسته کاشی کاری برجسته و گلهای گلدار و تزیینات هندسی بافته تزئین شده بودند. قوس شمالی ثابت مانده است. دو قطعه پورتال که به صورت طاق جنوبی قرار دارد ، بخش هایی از کتیبه اختصاصی را نشان می دهد ، که از زیور آلات گل و کاشی های مثلثی ساخته شده است و در قسمت های کم و زیاد بین حروف قالب کوفی قرار گرفته است. استفاده از کلمه السلطان المعظم “سلطان بزرگ” در اینجا با استناد به محمد بن سام باعث شده است که شیلا بلر تاریخ بعدی را برای این ساختار پیشنهاد کند که این امر تأیید خواندن رالف پیندر- ویلسون از تاریخ ۱۱۹۴ م (۵۹۰ هـ ق) در یک تخته هشت ضلعی ( از دست رفته) بالاتر از ورودی شمالی است.
بنابر گفته شیلا بلر مشخصات سبک شناسی این بنا قابل مقایسه با ویژگی های ساختمانی مدرسه غرجستان (ساخته شده به سال ۱۱۷۶ م ) است . اما استفاده از لقب « سلطان بزرگ» این بنا و کتیبه آن را به مهمترین بنای غوری یعنی منار جام و کتیبه آن به تاریخ ۱۱۸۱ م پیوند میزند. (۱۲)
در پایان می توان از مقابر و اثار متعدد چشت نام برد: در بین راه اوبه و چشت‌ شریف در منطقهٔ سراپرده و ناو (ناب) به کنار هریرود اتاق‌های کوچکی مشهور به “خانه‌های دیوان” کنده شده در دل یک دیوارهٔ تپه بلند ریگی و سنگی. این خانه‌چه‌ های غارمانند بسیار ابتدایی و بدون ریزه‌ کاری و تزئینات‌ اند و عبادتگاه راهبان بودایی بوده است.
در چشت مزاراتی است که از همان عهد قدیم تا اکنون محل احترام خواص و عوام بوده، و زیارتگاه اهل نیاز بوده است. مزارات مشایخ چشت عبارت‌ اند از: مزار شیخ احمد ابدال چشتی، مزار خواجه ابو محمد زاهد چشتی، مزار سید ناصرالدین یوسف چشتی، مزار قطب‌ الدین مودود چشتی، مزار شیخ احمد مشتاق، مزار سید رکن‌الدین حسین چشتی، مزار شاه قطب شیر سوار چشتی، مزار سید یحیی چشتی مودودی، مزار غیاث‌الدین چشتی، مزار سید ابو احمد محمد چشتی، مزار سید ابوالفیض مطهر، مزار سید علی اکبر، مزار سید کمال‌الدین مسعود، مزار سید ابوعلی جعفر چشتی، مزار خواجه حاجی مکی، و مزارات شاهان و سلاطین و اولیا و مشایخ طریقت وجود دارد.

زیرنویسها :

 

۲ پاسخ به “چشت شریف”

  1. admin گفت:

    درود به برادر محترم و استاد گرامی جناب آقای شاه محمود محمود ، تشکر از مقاله پژوهشی و معلوماتی تان در باره چشت شریف . نوشته خیلی عالی و جالب است . موفق وسلامت باشید. مهدی بشیر

  2. گرانقدر محمد مهدی جان بشیر عزیز را بابت این پیام و انتشار مطلب فوق در سایت محترم و وزین ۲۴ ساعت تشکر و سپاسگزارم. بدون مبالغه باید اذعان نمایم زحمات تان در این راستا مرا مدیون خویش نموده اید. خداوند متعال شما را در پناه و عزت خویش نگهدارند. سایت ۲۴ ساعت مسیر دانش و فرهنگ کشور مان را در دل هموطنان باز نموده است . بابت آنهمه کارکرد ها تشکر ویژه و مجدد دارم دست تان درد نکند

دیدگاه بگذارید

لطفاً اطلاعات خود را در قسمت پایین پر کنید.
نام
پست الکترونیک
تارنما
دیدگاه شما