ادبیات دری
تاریخ نشر چهار شنبه ۱۸ دسامبر ۲۰۱۳ هالند
سید همایون شاه عالمی
ادبیات دری
قسمت ششم
سید همایون شاه (عالمی)
۱۸ دسامبر ۲۰۱۳ م
کابل – افغانستان
۴- ۱ : ساختمان زبان:
زبان دارای ساختمان است. ساختمان زبان همچون دستگاهی است که اجزای آن با وابستگی با سرشته (منظم) باهم، و هماهنگی منطقی با یکدیگر تنیده شده کار میکنند. ازین نگاه، ساختمان زبان نظام آن نیز گفته شده میتواند. به سخن دیگر، زبان نظامی است که در آن آوا ها، سبب بمیان آمدن آخشیج (عنصر) های با چم (معنا) می شوند.
بنا بر این، آواز ها نخستین آخشیج سازندۀ زبان اند که از آمیخت آنها، آخشیجهای دیگر زبان یعنی واژکها، واژه ها و جمله ها پا بمیان میگذارند. آواز ها از دیدگاه کار خود در زبان به دو گونه چهره میگشایند: آوا ها و واجها. آوا ها نقش سازنده گی را در زبان بازی میکنند. دربرابر، واجها به نظام معنایی زبان تندیسه میبخشند. از پژوهش آوا ها ، آوا شناسی و از واجها، واجشناسی در جهان زبانشناسی هستی پیدا میکنند. در دستگاه بزرگ زبان آواز های گوناگون با پیوسته گی با دیگر نظامهای کوچک زبان همبستگی منطقی هماهنگی را دارند. ازین نگاه، نظام کوچک مگر مهم سرنوشت ساز را در نظام بزرگ زبان بمیان می آورند. پس، گفته میتوانیم، دستگاه آوازی تهداب اساسی زبان را پایه گذاری میکند.(۱)
(۱)این بود نظریات (رابرت اندرَسَن هال) زبانشناس امریکایی متولد ۱۹۱۱م و متوفی ۱۹۹۷ م
دومین دستگاه مهم زبان ، واژگان آن است. تمام ذخیرۀ آخشیجهای با معنا و مفهوم مرتبۀ دوم زبان را که از آوا ها ساخته میشوند، اعم از واژک و واژه، واژگان آن میگویند. در واقع واژگان پشتوانۀ زبان را تشکیل میدهد. هرقدر، واژگان زبان گسترده تر و غنی باشد، سبب توانگری آن است.
واژه ها، در دستگاه همه گانی زبان، گوناگون اند. این گوناگونی، در پهلوی ساختاری، سازنده گی، آمیختاری، معنایی و وابسته گی آنها با دیگر آخشیجهای زبانی به ویژه دستور، به خویشتن خویش جای می گیرد. این جای گیری گونه یی از هماهنگی را در خود پروریده به روی رابطه های منطقی استوار است. ازهمین روی است که نظام واژگان در زبان به تندیس آرایی (عرض اندام) میپردازد. باید افزود، نظام واژگان نهش (موضوع) آموزش واژه شناسی ، چمشناسی (معنا شناسی) و ریشه شناسی میباشد. واقعیت های ساخت دستوری و آمیخت واژگانی از دیدگاه بیان سخن در اسلوب شناسی مورد پژوهش قرار میگیرند. به سخن کوتاه، هریکی از قسم های موجودۀ دانش زبان، در پژوهش ساحه های ویژۀ زبان نقش ارزشمندی را میداشته باشد.(۱)
(۱) – پروفیسور عبدالظهور عبدالعزیز و عین الدین (نصر) مقدمه یی بر زبانشناسی ، کابل: انتشارات دانشگاه کابل ۱۳۶۳ خورشیدی.
سومین، دستگاه زیر بنایی زبان، دستور آن است. طوری که در بالا گفتیم، واژه ها به دستور وابسته گی منطقی دارند، پس روشن است که زیر بنای هر زبانی را ساخت دستوری و دانش اساسی واژگانی آن تشکیل میدهد. دستگاه دستوری، همچون ساختهای دیگر زبان، نظام معین خود را دارد و به دو بخش دیده شده می تواند: واژکشناسی و جمله شناسی.
این همه دستگاه ها با همبسته گی خود، دستگاه ویژۀ زبان را میسازند.
خصوصیت اساسی نظام عبارت از چیست؟ نشانه های اساسی این دستگاه کدام ها اند؟ آشکار است که یک چیز یا حقیقت هیچگونه دستگاه را ساخته نمی توانند؛ چند چیز و چند حقیقت یگانه یی را هستی میبخشد. چیز ها بی علاقه مندی یکدیگر دستگاهی را ساخته نمیتواند؛ با سرشته گی (نظم و ترتیب) و دستگاه هنگامی بوجود می آید که علاقۀ آخشیجهای آمیزشی آن یگانه بشمار آورده شود. هر دستگاهی برای آن یگانه است که بخشهای آن با هم علاقه مند بوده وابسته گی قانونی دارند. زبان از جمله ها، از واژه ها و آواز ها، از روی رهنمود ها و قانون معین زبان ساخته می شوند و به وجود می آیند و تغییر مییابند. پایۀ تغییر یابی واژه ها و آوازها مشخصۀ همگانی دارد.
این پایه، نه واژه ها و نه آوا های همه گانی را، در پیش دیده دارد بلکه گروه آنها را دربر میگیرد.
پس، زبان نظام کلی است که از نظامهای خورد و کوچک به میان آمده است. بنابر این، زبان را نظام نظام نیز گفته میتوانیم. همین نظام کل زبان، ساختمان آن به شمار رفته میتواند. ساختمان زبان در تمام رویه ها دو نقش اساسی را بازی کرده میتواند: نقش فراگویی (تلفظی)، نقش کارکردی. نقش فراگویی آن، ساختار زبان است و نقش کارکردی آن چم (معنا) زبان که ما این واقعیت را، از راه نمودار زیرین روشن میسازیم:
ساختمان
|
ساختار |
چم |
نمودار (۷) ساختمان زبان
برخ زبانها دارای دستگاه ساده بوده برخی دیگر دارای دستگاه پیچیده اند. به گونۀ نمونه، دستگاه زبان روسی از دستگاه زبان فارسی فرق بزرگ دارد. بسیاری از داشته های زبانی در زبان روسی دارای جنس اند و از این جهت نام ها در این زبان در جنس مردانه، زنانه، میانه افاده میشوند. به نمونه های زیرین توجه کنید:
۱. ЭTO CTO Л (HO)
۲. ЭTO KHЙ Г a (HOa)
۳. ЭTO OKHO (OHO)
) نرینه مادینه به کار گرفته میشود.OHO)مادینه وOHA) برای نام نرینه (OH)در اینجا، جانشین
اگر جمله های زبان روسی را به فارسی در گزارش دهیم ، این جمله ها به دست می آید:
۱– این میز است.
۲– این کتاب است.
۳– این کلکین است.
تنها از سه نام (میز، کتاب، و کلکین) نمایندگی میکند.(Ф)میبینیم، در زبان فارسی دری جنس هستی ندارد. جانشین
چنانچه به دیده آمد، مناسبت جمله شناسی واژه ها ، از راه جنس بیان میشود. اما در دستور زبان فارسی چنین دسته بندی جنسی وجود ندارد؛ صرف از راه ساخت واژگان معنایی، آن هم در نامهای جاندار به ویژه آدمی ( پدر، مادر، پسر، دختر، برادر، خواهر، زن، مرد ….) جنس در این زبان به وجود می آید. باید گفت: در نام برخی چارپایان و شمار بسیار کمی از پرنده گان آنهم پرنده گان خانه گی و چارپایان اهلی، چنین دسته بندی از راه ساخت واژگان دستوری وجود دارد؛ مانند: نر اسپ ، مادیان (بیتل)؛ نرخر؛ ماچه خر ، خروس ، ماکیان و غیره.
همچنان این اختلاف، در دیگر رویه های دستوری، واژگانی و آوازی بین زبان فارسی و روسی دیده شده میتواند. ناگفته نباید گذاشت، پرسش سادگی و پیچیدگی ساختمانی در بین تمام زبانهای جهان همیشه هستی داشته است و دارد.
در فشرده، اگر آخیشیج (عنصر) یکتا باشد، نظام را سازمان داده نمیتواند زیرا در زبان حالتهای دیگری هستی میداشته باشد که به هستی نمود نظام مطلق دستور وابسته است. گونه های نظام تنها در پیوندمندی (علاقه مندی) با همدیگر ، اهمیت پیدا میکنند. نظام قسم های جداگانۀ با هم علاقه مند زبان نظام همه گانی آن را می سازند.
آشکار است که استواری و پایداری زبان، به استواری و پایداری ساخت دستوری و نهاد اساسی واژگانی آن وابسته است. واقعیت های زبانی، برای آن استوار و پایدار میباشند که آنها نظام زبان را میسازند. اگر رهنمود ها و واقعیت های زبانی ساخت دستوری نظام زبان را هستی نمی بخشیدند، زبان و ساخت دستوری آن، تا این درجه استوار و پایدار نمی ماند، از همین روی، هر زبان نظام ویژۀ خویشتن را دارا میباشد و بخشهای ترکیبی آن باهم علاقه مندی قانونی میدارد.
نظام زبان از روی ساخت دستوری آن نمایان میگردد. آخشیجهای گوناگون یگانه یی که در زبان دیده میشوند، باهم ارتباط نزدیک دارند. آوازها، واژکها، واژه ها و جمله ها آخشیجهای گونه گون زبان را تشکیل میدهند که میان خود نزدیکی های تنگاتنگی را، ایجاد مینمایند و این در گوهر خود به نظام زبان تندیس می بخشد.
پس کارکرد این آخشیجها در چه نهفته میباشد؟ به این پرسش شماره های زیرین پاسخ میدهند:
۱- آوا ها نماد های شنیداری زبان بوده نقش ساختاری را دارند.
۲- واجها تنها پدیده های شنیده شدنی نبوده بلکه نماد های چمبخش (معنا بخش) زبان میباشند. این نماد ها به تنهایی معنایی را افاده نمیکنند، مگر در افادۀ معنای واژه و واژک دارای ارزش ویژه یی میباشد.
۳- واژکها دارای مفهوم اند. تنها، واژکهایی آزاد؛ دارای معنای تمام هستند. واژکهای بسته (نشانه های افزایش، وند ها، پسینه ها و ….) به ساختار های نامی ، صفتی، کنشواژه یی (فعلی) و دیگران معنا های گوناگون دستوری را میبخشد.
۴- واژه ها از چیز ها و پدیده های واقعی نام میبرند که این وظیفۀ نامدهی و معنا گیری آنها میباشد.
۵- جمله ها برای خبر دهی، بیان واقعیت ها خدمت میکنند. ویژگیها (خصوصیتها)ی جمله ها در پیوند نمایی (علاقه) سخن و اندیشه نهایت مهم است. چون، جمله در زبان یگانه نما (واحد)ی گفتار و نوشتار در زبان است، پس زبان وسیلۀ مهم پیوند نمایی آدمیان بین همدیگر بوده خبر دهی، بیان واقعیتها، وظیفۀ مهم پیوستاری (ارتباطی) آن میباشد.
به همین رنگ، هر بخش زبان (آوازها، واژکها، کارکرد بیانی واژه ها و ….) نظام خویشتن را دارد. به روی همین پدیده، چنانچه در بالا یادآوری کردیم، زبان نظام نظام گفته میشود. در فرجام زبان یگانه نمای تام است که این یگانه نمایی در هستی نظامش نهفته میباشد و به آن ساختمان میبخشد.
ماخذ: اهمیت نقش زبانشناسی (وزارت تحصیلات عالی افغانستان)
استاد رهنما : نصر
سید همایون شاه (عالمی)
۱۸ دسامبر ۲۰۱۳ م
کابل – افغانستان
عالمی عزیز به سلامت باشد . مطلب و معلومات زیباست. موفق وسلامت باشید. مهدی بشیر
تشکر از لطف شما دوست گرامی مهدی بشیر.
موفق باشید